Hình tượng Cao Lỗ chính là sự huyền thoại hóa sức mạnh tồn tại và phát triển của cộng đồng các dân tộc Việt Nam trong dựng nước và giữ nước. Ông không chỉ là linh hồn của sự đoàn kết thống nhất các bộ tộc người Việt để mở mang đất nước mà còn để tạo ra sức mạnh đủ để chống lại các cuộc xâm lăng từ phương bắc. Sự đồng tâm nhất trí của cả dân tộc đã làm nên một Loa thành huyền thoại và sức mạnh của “nỏ thần” chiến thắng quân xâm lược
Huyền sử vẫn lung linh
Dù cho thời dựng kinh đô Cổ Loa của quốc gia Âu Lạc chưa được ghi chép lại bằng văn bản nhưng nhân dân vẫn nhớ đến tướng tài Cao Lỗ qua Huyền thoại nỏ thần lung linh trong tâm thức mỗi người Việt từ thủa ấu thơ. Tại Hội thảo "Cao Lỗ - danh tướng thời dựng nước" do Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND tỉnh Bắc Ninh và Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam tổ chức ngày 16-1 tại Hà Nội, với sự tham dự của Chủ tịch nước Trương Tấn Sang và các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử, khảo cổ học, dân tộc học, ngôn ngữ học... tướng quân Cao Lỗ và cây “nỏ thần” huyền thoại đã “bước dần” ra từ vùng huyền sử để trở thành một biểu tượng khẳng định những giá trị trường tồn của truyền thống, tinh thần, văn hóa dân tộc.
Quốc gia Âu Lạc ra đời (cuối thế kỷ III trước Công nguyên) là kết quả của quá trình dung hợp hòa bình Lạc Việt và một phần Tây Âu. Cư dân của hai tộc này đã cùng giúp đỡ lẫn nhau, đoàn kết chống lại sự uy hiếp mạnh mẽ của thế lực ngoại bang. Chỉ trong khoảng ba mươi năm, kinh tế Âu Lạc nhanh chóng phát triển, lúa nước được trồng trên diện tích rộng lớn ở châu thổ sông Hồng và sông Mã, đem lại số lương thực dự trữ dồi dào. Âu Lạc lại có vũ khí hiện đại đương thời. Tất cả đặt trên một văn hóa bản địa Đông Sơn rực rỡ. Ở khu vực Cổ Loa các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra nhiều loại công cụ lao động và vũ khí thuộc thời đại Đông Sơn, trong đó trống đồng là hiện vật tiêu biểu.
Người Âu Lạc đã lựa chọn được một thủ lĩnh tài ba của mình là Thục Phán - An Dương Vương. Sát cánh trợ giúp đắc lực cho An Dương Vương trong suốt quá trình dựng nước và giữ nước Âu Lạc là tướng quân Cao Lỗ với cây “nỏ thần” huyền thoại. Thứ vũ khí thần diệu này tương truyền được làm từ móng rùa thần. Sách Lĩnh Nam chích quái ghi : “Vua sai Cao Lỗ làm nỏ, lấy vuốt làm lẫy”. Còn theo Việt sử lược : Cao Lỗ “làm được nỏ liễu, mỗi lần giương nỏ bắn ra được mười phát tên”. Hàng ngày Cao Lỗ huấn luyện cho binh sĩ tập bắn nỏ. Ông “dạy được một vạn quân lính”. Nơi An Dương Vương xưa thường xem tập bắn nay còn dấu tích Ngự xạ đài.
Cao Lỗ - ngài là ai ?
Cao Lỗ là ai mà được An Dương Vương giao trọng trách chế tạo loại vũ khí đặc biệt này và chịu trách nhiệm huấn luyện quân sĩ ? Theo Thần tích làng Đại Than (nay thuộc huyện Gia Bình, Bắc Ninh): Quê ông ở làng Đại Than, châu Vũ Ninh, Khi An Dương Vương dựng nước Âu Lạc, Cao Lỗ từ biệt cha mẹ, làng quê thân yêu, mang tài năng ra giúp nước. An Dương Vương cùng Cao Lỗ chọn Cổ Loa làm nơi định kinh đô. Nhà vua tin tưởng giao cho Cao Lỗ toàn quyền chỉ huy quân đội và chỉ huy công việc xây đắp thành lũy. Thành xây xong, Cao Lỗ lại được vua “giao nhiệm vụ” chế “nỏ thần”. Nỏ “thần” được chế thành công và người chế nó cũng được phong “thần”. Theo Việt sử lược: “Lúc đó An Dương Vương có người thần tên là Cao Lỗ, làm được nỏ liễu, mỗi lần giương bắn ra được mười mũi tên”. Các sách khác còn phóng đại uy lực của “nỏ thần” Cổ Loa lên nhiều lần : Giao Châu ngoại vực ký của Trung Quốc ghi : “Mỗi phát giết được ba trăm người”; sách Nam việt chí thì viết: “Bắn một phát giết chết quân Nam Việt hàng vạn người, bắn ba phát giết ba vạn người”; còn sách Việt kiệu thư lại ghi là: “Mỗi phát tên xuyên qua hơn chục người”. Sách Lĩnh Nam chích quái chép: “Cứ đem nỏ thần chĩa vào giặc là chúng không dám đến gần”. Ở Trung Quốc cũng có nỏ máy của Khổng Minh trong trận chiến với Mạnh Hoạch nhưng những cỗ máy bắn tên này chỉ nổi tiếng sau “nỏ thần” Cổ Loa hơn 400 năm...
Nỏ thần ... “đi” dần ra từ huyền thoại..
Sự tích Loa thành - An Dương Vương gắn liền với truyền thuyết về nỏ thần với chiếc lẫy nỏ linh nghiệm. Hôm nay đến Cổ Loa vẫn có thể “nhìn” thấy những ảnh xạ của truyền thống thiện chiến thạo dùng cung nỏ qua di tích, qua địa danh... có thể “sờ” thấy hệ thống vũ khí và “binh công xưởng” đã dần phát lộ tại công trường khai quật của các nhà khảo cổ học...
TS Lại Văn Tới (Trung tâm nghiên cứu kinh thành) cho biết: “Từ năm 1959 ở Cổ Loa đã phát hiện được kho tên đồng hàng vạn mũi tại khu vực Cầu Vực. Nhưng phải tính từ cuộc khai quật Đền Thượng năm 2005 phát hiện di tích lò đúc mũi tên đồng cùng các khuôn đúc mũi tên ba cạnh thì truyền thống “nỏ thần” mới dần dần được chứng minh bằng những hiện vật, bằng những luận cứ khoa học xác đáng ...”. Những gì đã phát hiện cho phép xác định rằng khu vực tây nam thành Trong xưa là một “binh công xưởng” - có thể không phải duy nhất - làm nhiệm vụ đúc mũi tên trang bị cho quân đội của An Dương Vương.
Khu vực Đền Thượng đã được khai quật ba lần liên tiếp trong ba năm (2005, 2006, 2007) để nghiên cứu và bảo tồn tại chỗ di tích đặc sắc này. Cây nỏ linh thiêng có sức mạnh vô địch “chỉ sông sông cạn, chỉ ngàn ngàn tan” đã đậm nét trong truyền thuyết đang được các nhà khoa học “đưa dần ra ánh sáng” dù huyền sương lịch sử đã xa xăm. Du khách đến đây sẽ được xem tận mắt dấu vết của lò đúc, những phần còn lại của khuôn đúc, những mũi tên đồng ba cạnh đặc trưng Cổ Loa - sản phẩm mang “thương hiệu Việt” đã từng nhiều lần gây kinh hoàng cho quân xâm lược. Có thể khẳng định rằng: Người Việt đã đúc được mũi tên bằng “công nghệ cao”. Người đứng đầu “dây truyền công nghệ cao” đó chính là tướng quân Cao Lỗ. Các thế hệ sau hoàn toàn có thể tôn vinh Cao Lỗ là vị Tổ sư của ngành quân khí Việt Nam.
Dạo bước trong Cổ Loa thành hôm nay vẫn còn gặp nhiều địa danh gắn liền với truyền thống thiện chiến sử dụng cung nỏ thời An Dương Vương: gò Đống Bắn, Ngự xạ đài, Cường Nỗ, Uy Nỗ, Kính Nỗ... (nỗ = nỏ), Cổng Gỗ - tương truyền là nơi đặt lò đúc mũi tên, Cầu Dâu - nơi vua thường cho chở đồng đến,v.v. 10 trong số 85 địa danh ở vùng Cổ Loa được thống kê và phân tích có liên quan đến cung nỏ là con số không hề nhỏ. Chưa (và khó có thể) có số liệu chính xác về quân số quân đội thời Cổ Loa nhưng với số lượng lớn mũi tên cùng với quy mô “khu binh công xưởng” được phát hiện có thể đoán định rằng quân đội của An Dương Vương tập trung với số lượng lớn, được trang bị và huấn luyện tốt.
