Không chỉ điều tiết cung-cầu, Việt Nam còn có các chiến dịch nhằm định hướng giới trẻ, quản lý hiệu quả nhất việc sử dụng các loại thuốc lá; từ đó làm giảm nguy cơ mắc các bệnh lý hô hấp.
Một trong những giải pháp giúp tăng hiệu quả trong việc quản lý ngành hàng này là cần phải hiểu đúng về các sản phẩm, nhất là với thuốc lá thế hệ mới.
Định danh chưa thống nhất
Vài năm trở lại đây, những sản phẩm được gọi là thuốc lá thế hệ mới đã lưu hành khá tự do trên thị trường. Dù chưa được phép nhập khẩu hay kinh doanh nhưng thuốc lá thế hệ mới vẫn được công khai mua bán trên thị trường tự do từ nguồn hàng xách tay, nhập lậu.
Người mua và người bán chỉ giao dịch bằng “niềm tin” qua những lời giới thiệu qua bạn bè hoặc quảng cáo trên các trang mạng xã hội, thay vì phải có tem nhãn chứng thực nguồn gốc, xuất xứ, kiểm định sản phẩm.
Thuốc lá thế hệ mới bao gồm thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử. Thuốc lá điện tử sẽ sử dụng pin để làm nóng dung dịch, tinh dầu có chứa nicotine và các chất hóa học khác, tạo luồng hơi có mùi vị và tạo khói giống thuốc lá thật.
Còn thuốc lá làm nóng được hiểu đơn giản là cũng giống với thuốc lá điếu, tuy nhiên người sử dụng sẽ không dùng lửa để đốt cháy đầu điếu thuốc mà sẽ dùng thiết bị điện tử (tẩu) để làm nóng điếu thuốc bằng máy đặc chế đến mức nhiệt độ vừa đủ để giải phóng nicotine.
Chính vì không có quá trình đốt cháy cho nên sản phẩm này không có khói thải ra môi trường, không có tàn thuốc và cũng không lưu lại mùi như thuốc lá truyền thống.
Bên cạnh những quốc gia coi việc cho phép kinh doanh ngành hàng này là một phần của chiến lược giảm tác hại, giúp người hút thuốc trưởng thành chuyển từ thuốc lá điếu sang sản phẩm ít độc hại hơn là thuốc lá làm nóng, hiện chưa có bất cứ dữ liệu khoa học nào chứng minh điều này là chính xác.
Nhiều ý kiến cho rằng nên cấm tất cả các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nhằm tránh tạo ra thế hệ nghiện hút thuốc mới, nhất là ở nhóm người sử dụng trong độ tuổi thanh thiếu niên. Thêm vào đó, năng lực kiểm nghiệm, kiểm định sản phẩm và thực thi pháp luật trong việc quản lý các mặt hàng này cũng là thách thức không nhỏ đối với các cơ quan chức năng.
Việt Nam hiện nay đang là một trong 15 nước có số người hút thuốc lá cao nhất thế giới với khoảng 15,3 triệu người hút và 33 triệu người bị ảnh hưởng thụ động từ khói thuốc. Mỗi năm, đã có khoảng 40.000 người tử vong vì mắc các bệnh liên quan thuốc lá. Những bệnh lý mạch máu như tắc nghẽn phổi, đột quỵ, viêm phổi...thường rơi vào những người sử dụng thuốc lá và cả những người chịu ảnh hưởng thụ động.
Một chuyên gia đầu ngành chuyên khoa về bệnh lý hô hấp công tác tại Bệnh viện Bạch Mai cho rằng, hút thuốc loại nào cũng đều gây hại nghiêm trọng cho sức khỏe. Khói thuốc âm thầm bào mòn phổi và sức khỏe cơ thể người sử dụng cũng như những người bị thụ động từ khói thuốc; và một khi mắc bệnh đến từ nguyên nhân hút thuốc-khói thuốc thì thường là mọi chuyện đã quá muộn.
Chuyên gia này cho biết thêm, chưa có bất cứ cơ sở khoa học nào chứng minh hút thuốc lá làm nóng thì đỡ độc hại hơn thuốc lá điếu truyền thống. “Ai có thể biết được ở nhiệt độ đốt nóng đó nó sẽ tiềm ẩn những chất độc nào”, vị Phó Giáo sư nhấn mạnh thêm.
Điều đáng lo ngại là tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử đang gia tăng và ngày càng công khai của giới trẻ. Năm 2023, theo báo cáo sơ bộ từ nghiên cứu thực trạng sử dụng thuốc lá điện tử trong học sinh THCS và THPT tại 11 tỉnh, thành phố: Chỉ trong vòng 2 năm, tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử trong học sinh từ 13-15 tuổi đã tăng nhanh ở mức báo động với mức cao hơn hai lần (từ 3,5% năm 2022 lên tới 8% năm 2023).
Cần có chế tài kiểm soát chặt chẽ
Một trong những lý do chính khiến số người hút thuốc lá cao là vì giá thuốc lá của Việt Nam còn thấp, đứng thứ 157 trong tổng số 161 quốc gia. Trưởng đại diện Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam, Tiến sĩ Angela Pratt cho rằng: Việt Nam đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc kiểm soát thuốc lá trong những năm gần đây.
Tỷ lệ hút thuốc ở cả người trưởng thành và thanh thiếu niên đang giảm dần. Tuy nhiên, vẫn cần phải có những nỗ lực mạnh mẽ hơn nữa để Việt Nam có thể đạt được mục tiêu giảm việc sử dụng thuốc lá khoảng 32,5% vào năm 2030, so với tỷ lệ của năm 2015 như đã đề ra trong chương trình sức khỏe Việt Nam.
Một trong những cách hiệu quả nhất để đạt được mục tiêu này là tăng giá thuốc lá thông qua việc tăng thuế, bởi theo Tiến sĩ Angela Pratt, giá thuốc lá ở Việt Nam rẻ đến mức khó tin, chính vì thế giới trẻ dễ hình thành thói quen sử dụng thuốc lá. Tăng thuế thuốc lá sẽ là cách nhanh nhất và tiết kiệm chi phí nhất để đạt được điều này.
WHO luôn đưa ra cảnh báo rằng các quốc gia cần cẩn trọng bởi các doanh nghiệp kinh doanh ngành hàng này sẽ thu hút giới trẻ bằng những sản phẩm mới hấp dẫn để trẻ hóa thế hệ sử dụng các sản phẩm thuốc lá và nicotine. Tuy nhiên, tại Việt Nam, lo ngại này dường như không phải là vấn đề lớn.
Khác với các nước, ở nước ta, đây là ngành hàng kinh doanh có điều kiện, được kiểm soát chặt chẽ bởi Nhà nước. Toàn bộ hoặc phần lớn vốn điều lệ của các công ty thuốc lá là do Nhà nước nắm giữ, kể cả trong các công ty liên doanh với nước ngoài (theo Nghị định 67/2013/NĐ-CP).
Việc nhập khẩu, sản xuất về sản lượng và quy định kinh doanh của các đơn vị làm về ngành hàng này cũng chịu sự quản lý nghiêm ngặt và phải báo cáo thường kỳ với Chính phủ về mức độ tuân thủ đúng với luật định.
Từ góc độ quản lý thị trường, lãnh đạo Vụ Chính sách-Pháp chế (Tổng cục Quản lý thị trường, Bộ Công thương) đề xuất: Trong bối cảnh hiện nay, nên có cách tiếp cận mở hơn. Phải tìm cách quản lý, có khung pháp luật phù hợp để điều chỉnh, bảo đảm thuốc lá thế hệ mới phát triển theo đúng định hướng chúng ta mong muốn.
Trong phiên giải trình về trách nhiệm quản lý thuốc lá thế hệ mới mới hồi tháng 5 vừa qua, nhiều ý kiến cho rằng việc đưa ra các quyết sách quản lý thuốc lá làm nóng, thuốc lá điện tử là không thể chậm trễ, đồng thời cần hài hòa lợi ích giữa các bên, tham khảo kinh nghiệm quốc tế cũng như bám sát thực tiễn.
Vì thế, bên cạnh việc cảnh báo những nguy hại về các bệnh lý đường hô hấp do tác hại của việc hút thuốc lá, chúng ta cần tiếp tục kiện toàn hệ thống pháp lý, quản lý chặt chẽ các doanh nghiệp thuốc lá và tham khảo bằng chứng, kinh nghiệm quốc tế để kiểm soát hiệu quả mọi sản phẩm thuốc lá.
