Phát hiện khu lò gốm thời Lý - Trần ở Bắc Ninh

Trong đợt điều tra các lò gốm cổ ở Bắc Ninh, tháng 2-2004, chúng tôi đã phát hiện ra lò gốm cổ mang tên Đồng Khống. Khu lò nằm dọc theo sông Ngũ Huyện Khê, lò nằm cách mép sông 6m.

Gò Đồng Khống có diện tích 2.000m². Ở đây có tới hàng chục lò nung gốm, song hầu hết đã bị phá hủy để lấy đất làm gạch. Nơi bị tàn phá nặng nhất là phía nam gò, nơi tiếp giáp với thôn Khúc Toại (làng Chọi), thuộc xã Khúc Xuyên. Nửa phía bắc gò còn lại vết tích của sáu lò nung gốm, trong đó có bốn lò đã bị phá hết phần vỏ lò, chỉ còn các đống phế thải dày đặc. Trong số đó, hai lò gốm khác nằm cách nhau 5m kề sát với bờ phía đông của sông còn giữ nguyên được phần vỏ lò, và chúng tôi đã tiến hành khai quật hai lò gốm này.

Qua so sánh hiện vật với một số địa điểm khác như Đương Xá, Xóm Hống, Hoàng thành Thăng Long, các khu mộ Mường cổ, đồ gốm ở Phật Tích… chúng tôi xếp lò gốm Đồng Khống vào khung niên đại thế kỷ 12-13.

Lò thứ nhất đã bị phá mất một phần thân và toàn bộ phần đuôi. Lò có dạng gần giống hình chiếc xuồng, mũi xuồng là cửa lò. Lò được đắp bằng đất, nền lò nằm trong tầng đất nâu sẫm, bị đốt cháy tạo thành lớp vỏ dày, hoàn toàn tách biệt với tầng đất gốc.

Còn lò thứ hai, tình trạng tốt hơn lò thứ nhất. Ở thân lò, hai tường dọc và nền lò còn tương đối nguyên vẹn, nhưng phần cửa lò lại bị hố tát nước từ sông lên cắt đứt. Lò cũng có dạng hình thuyền, sườn lò cong khum giống như mạn thuyền. Bên trong thân lò đầy chặt đất cháy đỏ, mảnh vòm, tường lò bị đổ sập xuống cùng nhiều mảnh sành, mảnh ngói mũi vát và một số mảnh gốm men. Điều này cho thấy nó còn nguyên trạng như lúc bị bỏ hoang. Nguyên liệu dùng để xây hai lò gốm đều là đất sét trộn cát sỏi. Nguyên liệu nung gốm là củi.

Hiện vật thu được trong hai hố khai quật có số lượng rất lớn, khoảng hơn 9.000 hiện vật, bao gồm đồ sành, đồ gốm men và đồ đất nung. Loại hình chủ yếu là bát, âu, chậu, vò, nắp vung nồi, lon sành… Trong đó sành mịn, chất liệu lọc kỹ, cao cấp, độ nung cao. Hoa văn trang trí chủ yếu dùng phương pháp khắc vạch với các mô típ sóng nước (gấp khúc, sóng nét đứt quãng, sóng doãng), vặn thừng (thừng chéo, thừng thẳng) và hoa văn vạch thẳng song song. Có thể nói, đồ gốm men số lượng không nhiều nhưng khá đa dạng về dòng men ngọc, men ngà, men thiên thanh và men nâu.

Theo nhận định của chúng tôi, lò gốm Đồng Khống sản xuất đồ sành là chủ yếu, đồ gốm men, vật liệu kiến trúc đất nung là các sản phẩm phụ. Sành mịn là loại đồ gốm cao cấp thời đó, nó đã đạt tới tiêu chuẩn điển hình trong giai đoạn phát triển cực thịnh thời Lý - Trần.

Chúng tôi đã phát hiện được đồ gốm men thiên thanh có khắc hình em bé đang vờn hoa. Trong khi đó, đồ đất nung chủ yếu là ngói mũi vát được tìm thấy trong và ngoài lò, được lót dưới đáy nền lò và xếp chắn ở cửa lò. Ngói dài và mỏng. Có những viên dài tới 0,3m-0,32m, rộng 0,20m-0,21m, mầu đỏ tươi hoặc xanh xám.