Di tích lịch sử quốc gia mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn thuộc 2 xã Cam Thủy và Tân Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Mộ nằm trên gò đất ven sông Đâu Giang, thuộc thôn Tân Hòa, xã Tân Thủy. Nhà thờ được phục dựng trên nền nhà thờ Lệ Quốc cũ, ở thôn Hòa Luật Nam, xã Cam Thủy.
Võ Xuân Cẩn sinh ngày 14/11/1772, từ thuở thiếu thời, ông nổi tiếng là người chăm học, thông minh do được kế thừa từ một gia đình, dòng họ có truyền thống khoa bảng, nhiều người làm quan.
Sinh ra trong buổi nhuận triều, Võ Xuân Cẩn đậu cống sĩ (ngang cử nhân) dưới thời Chúa Nguyễn nhưng không ra làm quan. Năm 1802, ông vào làm ở viện hàn lâm theo lời mời của vua Gia Long.
Từ đó đến năm 1852, ông đã kinh qua nhiều chức vụ quan trọng bậc nhất trong triều, như: Thượng thư Bộ Hình; Thượng thư Bộ Công; Hàn lâm Viện học sĩ; Đông các đại học sĩ; quản lý các việc Bộ Lại; kiêm lãnh Quốc sử quán; Tổng tài Quốc sử quán…
Dù ở cương vị nào, ông cũng là vị quan có học vấn sâu rộng, lịch lãm, cương trực, thẳng thắn, thương dân, tận tụy với công việc, có khả năng làm cho đất nước thái hòa.
Đông các đại học sĩ Võ Xuân Cẩn mất vào tháng 4 năm 1852, thọ 81 tuổi.
 |
| Mộ Đông các đại học sĩ Võ Xuân Cẩn nằm ven sông Đâu Giang, xã Tân Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. |
Ông là một nhân vật lịch sử khá nổi tiếng và cũng rất đặc biệt (một vị quan dưới bốn triều vua mà vua nào cũng rất trọng dụng).
Sau khi Võ Xuân Cẩn mất, vua Tự Đức cho khắc bài thơ và bài minh của vua làm vào bia đá dựng ở chỗ đầu làng Hòa Luật, nhan đề “Tứ triều nguyên lão”.
Bia có chiều cao 2,21m và rộng 1,18m. Đây là công trình nghệ thuật điêu khắc quý hiếm, độc đáo ở Quảng Bình đang được dòng họ lưu giữ và bảo tồn.
Năm 1885, vua Đồng Khánh cho xây dựng nhà thờ Lệ Quốc để thờ Võ Xuân Cẩn, tấm bia đá “Tứ triều nguyên lão” được đưa vào khuôn viên nhà thờ cho đến nay.
Theo lãnh đạo Sở Văn hóa-Thể thao Quảng Bình, Di tích lịch sử quốc gia mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn có giá trị lịch sử văn hóa tiêu biểu của quê hương, đất nước. Đây là nơi đặt di hài và thờ tự; giáo dục truyền thống học hành cho thế hệ trẻ.
Đồng thời bia “Tứ triều nguyên lão” là cổ vật có giá trị về mặt nghệ thuật và tư liệu quý nghiên cứu về con người, sự nghiệp 50 năm làm quan của Võ Xuân Cẩn, tình hình đất nước ta nửa đầu thế kỷ XIX.
Với những giá trị tiêu biểu của di tích, ngày 4/11/2020, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định xếp hạng Di tích lịch sử mộ và nhà thờ Võ Xuân Cẩn là di tích quốc gia.
Tại buổi lễ, đại diện lãnh đạo huyện Lệ Thủy khẳng định, di sản mà Đông các đại học sĩ Võ Xuân Cẩn để lại cho con cháu dòng họ nói riêng, nhân dân Lệ Thuỷ nói chung được giữ gìn, bảo tồn và tích cực phát huy giá trị, góp phần phát triển kinh tế-xã hội của địa phương…
