Trước đèn sách mở
Kẻ sĩ Bắc Hà khi đã cầm quyển sách thì như nắm lấy ngọn đèn trí tuệ soi đường mà dưỡng tâm, luyện chí. Người đọc sách để biết phép tắc, biết giữ lễ, biết ứng xử với đời cho thuận đạo nhân nghĩa. Bởi thế, từ trấn Kinh Bắc, Sơn Nam đến Hà Đông, Hà Tây… lớp lớp sĩ tử lều chõng lên kinh thành Thăng Long với lý tưởng “thượng trí quân, hạ trạch dân”, rồi đỗ đạt, một lòng một dạ phò vua giúp nước, làm rạng danh quê hương, tất cả đều chung gốc rễ từ thói quen đọc sách mà nên.
Xưa, sách vở theo chân những thầy đồ, tú tài hay chữ ôm mộng lai kinh ứng thí rồi lan tỏa tinh thần hiếu học khắp làng mạc, trở thành thứ hương thơm bền bỉ, thấm vào từng nếp nhà, từng lễ nghĩa. Trong ánh đèn dầu leo lét nơi gian giữa tư gia, tiếng trẻ đọc sách hòa cùng tiếng mõ chùa chuông sớm, tạo thành âm thanh vừa linh vừa thuần.
Qua các triều đại, khi xã hội đổi thay, chữ quốc ngữ thịnh hành, sách báo cận hiện đại ra đời, văn hóa đọc nơi vùng đồng bằng sông Hồng vẫn giữ sự bền chặt. Trong những ngôi nhà mái rạ, tủ sách nhỏ được bọc giấy dầu cẩn thận, từng cuốn Kiều, Lục Vân Tiên, quốc sử hay địa chí làng xã được cất giữ như báu vật. Người dân đọc để mở trí, để nuôi lòng hâm mộ đấng trung nghĩa, tự tôn dân tộc, để căm ghét cái xấu xa bạc ác, để học cách đổi mới trong buổi giao thời. Đọc sách trở thành nếp nhà, thành phong tục, như thổ ngơi hương hỏa, “hương thảo chi phong” lưu truyền từ đời này sang đời khác...
Trong dòng chảy “số”
Ngày nay, dòng chảy tri thức mở rộng chưa từng có nhờ vào bước tiến của công nghệ số. Song chính lúc này, văn hóa đọc lại đứng trước nguy cơ mai một. Làn sóng thông tin ngồn ngộn, sự phân tâm bởi nhiều loại hình giải trí của đời sống thị thành khiến con người dễ xa rời trang sách. Nhưng giá trị của việc đọc - tựa như dòng sông Hồng thượng nguồn đỏ nặng phù sa, càng bị thử thách càng chứng tỏ sức mạnh bồi đắp lâu bền. Sách vẫn là nơi giữ lại tinh hoa, là gương soi tâm trí, là thước đo để con người giữ cho mình sự ung dung, minh triết giữa cõi đời nhiều biến động.
Đối với vùng Đồng bằng sông Hồng - cái nôi văn hóa Việt - việc phát huy truyền thống đọc sách càng phải được coi trọng như giữ gìn lẽ sống của cộng đồng. Nhiều địa phương đã phục dựng thư viện làng, mở không gian đọc tại đình, chùa, nhà văn hóa. Nhiều trường học, gia đình, cá nhân xây dựng các tủ sách cộng đồng, tổ chức ngày hội đọc sách, truyền thêm động lực học hỏi trong lớp trẻ.
Nhưng để văn hóa đọc thực sự bén rễ sâu trong thời hiện đại, cần những bước đi mạnh mẽ hơn. Trước hết, gia đình phải là nơi gây dựng mạch nguồn đọc, “dẫu có bạc vàng trăm vạn lạng, không bằng kinh sử một vài pho”. Mỗi nhà nên có tủ sách nhỏ; cha mẹ dùng sách làm gương, lấy đọc dẫn dắt, lấy hiểu khai tâm. Trường học cần khuyến khích lối đọc thâm nhập, biết suy xét, chiêm nghiệm. Cộng đồng nên kết hợp sách với lễ hội, di sản, để người dân vừa bước vào không gian văn hóa cổ xưa, vừa tiếp cận tri thức mới. Cùng với đó, việc ứng dụng công nghệ, tạo thư viện số, phát triển sách nói, kho dữ liệu mở… cũng sẽ giúp sách đến gần hơn nữa với bạn đọc.
Đáng mừng thay, mấy năm trở lại đây, Hà Nội đã quyết định mở cửa miễn phí các thư viện trên địa bàn thành phố. Người dân Thủ đô được dễ dàng tiếp cận với hàng loạt hoạt động quan trọng tại các thư viện công cộng do thành phố quản lý như: mượn sách, truy cập và sử dụng tài liệu thông tin tại thư viện. Hơn thế, độc giả còn nhận được sự hỗ trợ và tư vấn chuyên nghiệp trong việc tìm kiếm, lựa chọn tài liệu thông tin phù hợp với nhu cầu mỗi người. Bên cạnh đó, nhiều nhà xuất bản, công ty phát hành sách, công ty truyền thông cũng đã có những sáng kiến “chuyển đổi số”, giúp bạn đọc có thêm những lựa chọn, khuyến khích việc đọc, như đọc sách điện tử, tăng cường giao lưu với tác giả, chia sẻ kinh nghiệm đọc hiệu quả, v.v. Điều đó đã góp phần thúc đẩy tình yêu sách, tri thức, giúp mở rộng kiến thức, phát triển tư duy cho độc giả.
Song dẫu hình thức đổi thay, cốt lõi không đổi: Đọc sách để sáng trí, vững tâm, dưỡng đức, để giữ lấy nền văn hiến. Văn hóa đọc vùng Đồng bằng sông Hồng, trải qua bao bận “thương hải tang điền” bồi lở, vẫn đang như mạch nước ngầm ấm áp nuôi dưỡng tâm hồn dân tộc. Giữ lấy mạch đạo thi thư ấy hôm nay chính là gìn giữ linh khí Bắc Hà, nguyên khí quốc gia. Mỗi trang sách mở ra hôm nay, không chỉ tri thức, mà còn mở rộng chiều sâu tâm hồn, nối mạch thư hương một miền văn hiến ngàn năm.
Trên địa bàn Thủ đô Hà Nội và vùng phụ cận hiện có nhiều thư viện mở cửa miễn phí: Từ các thư viện công cộng lớn như Thư viện Quốc gia, Thư viện Hà Nội, đến các thư viện chuyên đề quốc tế như Viện Goethe (Đức), các Trung tâm Văn hóa của Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc... hay các thư viện, tủ sách cộng đồng nhỏ ở các nẻo làng quê đã cung cấp không gian đọc, mượn sách, tra cứu tài liệu, góp phần phát triển văn hóa đọc cho người dân, đặc biệt là giới trẻ.
1. Giai đoạn “vàng” cho tình yêu sách
