Một tất yếu tự thân
Công cuộc Ðổi mới ở Việt Nam diễn ra như một tất yếu, trong bối cảnh ở tất cả các nước trong hệ thống Xã hội chủ nghĩa (XHCN) đã hiện rõ những bất ổn. Trong khoảng thời gian mà hệ thống các nước XHCN Ðông Âu sụp đổ trong hỗn loạn, sự thành công của Việt Nam được đánh giá là "ngoạn mục", "kỳ diệu", "bất ngờ". Ðổi mới ở Việt Nam xuất phát từ những bức xúc bên trong. Việt Nam có tham khảo những bài học của các nước trong "phe" XHCN, song không áp dụng máy móc, cũng không có "cú hích" từ bên ngoài. Chính những khó khăn, bế tắc đã buộc các cơ sở phải trăn trở, bươn trải tìm lối thoát, phải "bung ra". Công cuộc "Cải tổ ở Liên Xô" bắt đầu từ tháng 4-1985, còn ở Việt Nam thì việc "phá rào", "tự cứu" bắt đầu từ trước đó khá lâu. Ðối phó với hội chứng "kinh tế thiếu hụt" ngày càng trầm trọng, cán bộ, nhân dân ở một số địa phương đã tìm cách "phá rào", lách qua những "khe hở hẹp" của cơ chế để hoạt động có hiệu quả hơn, để thoát khỏi bế tắc đói nghèo đang vây hãm.
Những minh chứng sinh động từ thực tế khoán "chui" ở Hải Phòng và Vĩnh Phú (1980), ở Xí nghiệp đánh cá Vũng Tàu - Côn Ðảo (từ năm 1979), ở Công ty xe khách TP Hồ Chí Minh (từ năm 1979); việc phá cơ chế cũ ở Công ty lương thực TP Hồ Chí Minh (năm 1979); phá giá thu mua lúa, bỏ các trạm kiểm soát hàng hóa ở An Giang (năm 1980); áp dụng cơ chế giá thị trường ở Long An; chủ động vay vốn ngoại tệ để nhập nguyên liệu ở Xí nghiệp dệt Thành Công (TP Hồ Chí Minh) và một số xí nghiệp khác (năm 1980)... đã làm cho các nhà lãnh đạo khi đó phải suy nghĩ lại về những nguyên lý vẫn "đóng khung" trong tư duy của mình.
Những cuộc "phá rào" thành công đã tạo ra những điểm sáng về kinh tế và dẫn tới những chuyển biến đầu tiên về chính sách. Sau khi "phá rào" thành công, nhiều "cái hàng rào" đã được xử lý thay vì xử lý "kẻ phá rào", nhiều đối tượng có thể đã "bị thổi còi" lại được "cầm còi". Ðặc biệt, một số trường hợp những người đã từng chỉ đạo quyết liệt những chiến dịch "thổi còi" trước đây lại khởi xướng và chỉ đạo việc tháo gỡ, giải thoát cho những người bị "thổi còi". Có thể nêu một dẫn chứng điển hình là Tổng Bí thư Trường Chinh. Năm 1968, ông trên cương vị là Chủ tịch Ủy ban Thường vụ Quốc hội, là người quyết định đình chỉ "khoán hộ" ở Vĩnh Phúc. Ðến năm 1980, ông đã ủng hộ khoán ở Hải Phòng và trong những năm 1984 - 1985 là người đi đầu trong việc tìm tòi đổi mới tư duy.
Nhìn toàn cục, ban đầu những cuộc "bung ra" "phá rào" từ cơ sở, địa phương đều không có bài bản, chỉ là những giải pháp cụ thể để ứng phó với những tình huống cụ thể trong thực tiễn, chưa có người "chủ xướng" ở tầm cỡ quốc gia. Nhưng sau một thời gian (từ năm 1979 đến năm 1986) thực tiễn đã chứng minh và đòi hỏi rằng: Cần thiết và có thể đổi mới toàn diện. Những điều này đã tạo nên bước chuyển biến quyết định trong tư duy lãnh đạo từ những người giữ cương vị cao nhất của Ðảng - đánh dấu chính thức và mạnh mẽ từ Ðại hội Ðảng lần thứ VI (12-1986).
Trong cả chặng đường vật lộn, trăn trở trước Ðổi mới, thực tiễn đã vượt trước chính sách. Chính thực tiễn Ðổi mới ban đầu sinh động từ các cơ sở, các địa phương đã cung cấp tư liệu quan trọng cho việc hình thành đường lối Ðổi mới toàn diện của Ðảng Cộng sản Việt Nam. Thực tiễn đã bác bỏ các ảo tưởng. Cho đến Ðổi mới, thực tiễn đã cho thấy không còn có thể duy ý chí hô to khẩu hiệu "thay trời làm mưa" là có thể chống hạn, nêu cao quyết tâm "nghiêng đồng đổ nước ra sông" là có thể chống lụt hoặc tưởng tượng ra viễn cảnh gần trong một vài năm là có thể trang bị cho mỗi gia đình ti-vi, tủ lạnh... Những thiếu hụt, thất bại đã diễn ra đều chứng tỏ (chỉ một) nguyên lý rằng: Phải tôn trọng quy luật khách quan về mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất.
Ðường còn dài nhưng hướng đã mở
Trang bìa 4 cuốn sách Tư duy kinh tế Việt Nam Chặng đường gian nan và ngoạn mục 1975 -1989 trích in đoạn viết của tác giả Ðặng Phong - nhà nghiên cứu lịch sử kinh tế hiện đại Việt Nam, chuyên gia nghiên cứu thời kỳ Ðổi mới - như một lời tổng kết nội dung cuốn sách. Ông viết: "Ðổi mới là một chặng đường đầy những thử nghiệm và khai phá gian nan, đầy những khó khăn, vấp váp, rồi chính từ đó mới bật ra những bước sáng tạo, bứt phá. Ðó cũng là một quá trình vừa đi vừa phải tìm đường, điều chỉnh, đấu tranh với cái cũ, với chính mình, thuyết phục nhau, chờ đợi nhau, rồi từng bước đi tới đồng thuận. Ðó chính là vẻ đẹp của lịch sử, cũng là vẻ đẹp của những con người làm nên lịch sử".
Cố tác giả Ðặng Phong (ông đã mất tháng 10-2010) đã nêu được những nét tổng quát về chặng đường đầu Ðổi mới, cho chúng ta nhiều cảm xúc và gợi ý để chiêm nghiệm một giai đoạn lịch sử còn chưa xa.
Khủng hoảng kinh tế - xã hội trầm trọng trong những năm 1975 - 1985 là một thực tế không mong muốn đã buộc Ðảng Cộng sản Việt Nam phải điều chỉnh đường lối lãnh đạo của mình. Sự điều chỉnh này là kịp thời, phù hợp và thành công đã hiện hữu qua những thành quả của Ðổi mới. Sự nghiệp Ðổi mới không dừng lại mà vẫn tiếp tục với tinh thần mới trong bối cảnh mới. Ðường còn dài và nhiều khó khăn nhưng hướng đã mở và chúng ta đã có những nhận thức mới về hướng đi và cả về phương pháp để xử lý những tình huống, những mối quan hệ mới.
Nhìn từ chiều cạnh khác, những đòi hỏi bức bách từ thực tiễn, thể hiện xu thế tiến bộ, trong bối cảnh quốc tế vận động nhanh chóng và phức tạp cũng đang tạo những khả năng, đề ra những tiêu chí để sàng lọc, kiểm chứng tính đúng đắn của đường lối và cả phương pháp hoạch định đường lối, chính sách của Ðảng Cộng sản Việt Nam. Bài học thực tiễn từ lịch sử Ðổi mới trong việc xây dựng và điều chỉnh để đường lối lãnh đạo đúng đắn hơn vẫn cần được Ðảng Cộng sản Việt Nam coi trọng và phát huy để tiếp tục Ðổi mới, Ðổi mới hơn nữa trong chặng đường mới.
