Chúng ta đã đọc nhiều tác phẩm viết về chiến tranh, mỗi tác phẩm một vẻ đẹp, một cuộc chiến đấu, ở những vùng đất khác nhau, nhưng chủ yếu đó là những cuộc chiến đấu trên dải Trường Sơn hoặc các vùng đất phía nam - nơi mà quân và dân ta chiến đấu trực tiếp với Mỹ - ngụy. Riêng tiểu thuyết Nước mắt của Ðào Thắng nói về cuộc chiến đấu với đế quốc Mỹ ngay trên mảnh đất miền bắc XHCN - cuộc chiến đấu chống chiến tranh phá hoại trên dải đất khu Bốn - nơi cửa ngõ tiếp viện cho chiến trường miền nam. Cuốn sách đã cho ta thấy: cuộc chiến đấu với máy bay, bom đạn và pháo hạm của Mỹ khốc liệt, ghê gớm với bao mất mát, hy sinh đến không tưởng tượng nổi.
Các nhân vật của Nước mắt chủ yếu là chiến sĩ của đơn vị pháo binh "xê tám" Ðoàn pháo binh Sông Châu sống trong một không khí chiến trường đặc biệt. Bên cạnh họ là những cô gái thanh niên xung phong, là những người dân khu Bốn kiên cường. Những người phụ nữ và nhân vật mà Ðào Thắng chú ý miêu tả chính là những người phụ nữ và "thân phận tình yêu" - một sức mạnh mỏng manh nhưng bất tử luôn là đối kháng của chiến tranh, sự hủy diệt và cái chết.
"Cách đây đã hai mươi năm. Chuyện xảy ra như đã cũ lắm rồi. Tôi đi tìm cái cũ để rao bán cho con người ư? Hay chỉ ghi lại cái gì tinh chất được sàng lọc qua thời gian và trong trí nhớ, để độc giả cùng sống lại một thời chiến tranh chúng tôi phải chịu đựng, thời chiến tranh mà ngoại bang muốn đưa dân tộc chúng ta trở về thời kỳ đồ đá ..." - nhà văn Ðào Thắng đã bắt đầu cuốn tiểu thuyết của mình với một lời tự sự như thế.
Câu chuyện mà Ðào Thắng kể có thể nói là không có chuyện. Nó bắt đầu bằng hình ảnh của một đoàn xe kéo pháo nối nhau hành quân giữa một vùng đất chết - một vùng đất khu Bốn bị bom đạn Mỹ hủy diệt, nơi mà "con chim cũng đang thỉu đi vì nắng nóng ghê gớm". Ðó là cuộc hành quân của đơn vị pháo cao xạ của Thái - nhân vật chính. Ðơn vị anh phải hành quân gấp thực hiện kế hoạch trấn giữ một trọng điểm giao thông trên con đường ra mặt trận - nơi mà bọn giặc Mỹ quyết thực hiện ý định biến tất cả trở về "thời kỳ đồ đá", một "ngã ba thị trấn không sinh vật nào sống nổi trên mặt đất, - "nơi có những bà mẹ "vuốt mắt người chết đến thuần thục". Trên mảnh đất hoang lạnh ấy, các chiến sĩ pháo binh hằng ngày phải đối mặt với hàng chục lần máy bay Mỹ đến ném bom, bắn phá, rải xuống hàng trăm loại vũ khí giết người, từ bom napan đến bom tấn, bom bi, bom từ trường, bom khoan... những người lính không chỉ phải sống, tồn tại, mà còn phải luôn ngẩng cao đầu để trinh sát bầu trời, ngồi trên mâm pháo đánh trả máy bay địch trong những cơn đói ngủ, thiếu thốn mọi bề. Ngòi bút của Ðào Thắng không ngại ngùng miêu tả cái sự thật trần trụi, gớm ghiếc mà chiến tranh dội lên đầu những người lính pháo. Và nhiều người trong số họ đã hy sinh, hy sinh hết lớp này đến lớp khác; có cả những tiểu đoàn, trung đoàn pháo bị xóa sổ. Ở "xê tám" của Thái, những Xương đại đội phó; những Viên pháo thủ rồi Ðăng - chiến sĩ đo xạ kiêm pháo thủ tính tình dễ thương lần lượt hy sinh. Rồi cuối cùng là Thái, nhân vật chính, quê Hải Phòng cũng đến ngày nằm xuống. Những người lính không phải chỉ chịu đựng gian khổ, hy sinh mà họ còn phải chứng kiến cả cái đê hèn của con người như hiện tượng đảo ngũ, hiện tượng cán bộ (tham mưu trưởng Ðoàn Cung) coi thường sinh mạng người lính "lấy cái chết của người khác làm vinh quang cho mình"... tất cả tạo nên sự dữ dội của cuộc chiến.
Cảm xúc bi thương là cảm xúc chủ đạo của cuốn tiểu thuyết viết theo một lối cổ điển - tiểu thuyết luận đề. Không còn cảm giác về cũ hay mới, bạn đọc bị cuốn đi trong cảm xúc bi thương kia, đặc biệt là "thân phận tình yêu" của hai nhân vật Thái và Lam Hồng. Thái - một pháo thủ và một trinh sát giỏi. Như nhiều thanh niên thời bấy giờ rời ghế nhà trường là ra mặt trận, Thái đã tham gia nhiều trận đánh máy bay Mỹ. Thái có người vợ vừa cưới vội là Hà và cô đã có thai. Người vợ tên Hà ấy xuất hiện trong cảnh tan hoang của chiến tranh: cô đạp xe hàng trăm cây số từ hậu phương vào khu Bốn thăm chồng, chỉ để được anh âu yếm và báo với anh rằng chị đã có con. Nhưng người đàn bà yêu chồng ấy đã bị máy bay Mỹ giết hại cùng với đứa con trong bụng ngay sau khi rời vòng tay cuống quýt của chồng. Nén đau thương, Thái tiếp tục chiến đấu. Còn Lam Hồng - cô nữ sinh thành phố Vinh có nhà ở gần nơi Thái đóng quân là một cô gái có "giọng Vinh nằng nặng, ấm xiết vào lòng". Cái tiếng ấy đã cất lên "vào một đêm như đêm nay cần nghe tiếng con người...". Trước hy sinh, mất mát của những người lính, cô gái "bỗng thấy từ trong trái tim mình trào lên một tình cảm lạ lùng. Tình cảm ấy không hẳn là tình yêu, nó bồng bột dâng trào và cô gái bỗng thấy mình lớn hẳn lên, lớn hơn anh rất nhiều. Anh cần được chở che, cần được nghe một lời nói dịu ngọt, cần được vỗ về, ôm ấp như trẻ thơ". Cô gái ấy đã bỏ học, bỏ nơi sơ tán quay về nơi bom rơi, đạn nổ, ra trận địa pháo, san sẻ với Thái và những người lính. Và đặc biệt, như ánh sáng mong manh nhất của sự sống chống lại cái chết, tình yêu và lòng thương của cô giúp các chiến sĩ vững lòng trên mâm pháo, giúp Thái chữa con bệnh tâm thần hoảng loạn, lấy lại sức sống, niềm tin để tiếp tục chiến đấu... Nhưng chiến tranh đã hủy diệt cả tình yêu cuối cùng. Một trận bom tàn khốc đã giết cả Thái và Lam Hồng, trong một căn hầm bỏng cháy bom napan, với lời kêu cứu cuối cùng của người con gái: "Tôi muốn đạp tung căn hầm này, đạp tung cả trái đất này! Trả người yêu cho tôi". Họ ôm lấy nhau trong giây phút cuối của kiếp người...
Kết thúc của cuốn tiểu thuyết dừng lại ở hình tượng bi thương này, với một lời kêu gọi: "Chúng tôi sẽ chết, sẽ bị đốt cháy thành than. Các thiên tài của chúng ta hãy biết cách chấm dứt cuộc chiến tranh này... Dân tộc chúng tôi cần những thiên tài đưa đất nước thoát ra khỏi cả ngàn cuộc chiến tranh, chấm dứt toàn bộ những cuộc chiến tranh. Dân tộc chúng tôi xứng đáng hưởng cái quyền tối thượng: Ðược sống trong hòa bình". Ðó là lời trăn trối cuối cùng của tôi và người yêu của tôi trước loài người.
Gấp cuốn sách lại, âm hưởng ấy vang lên. Giữa những ngày này - những ngày nhớ về cuộc chiến đấu giành lại độc lập cho Tổ quốc, trong tâm thế nhìn lại cuộc chiến tranh cả về thắng lợi lẫn những mất mát hy sinh cần được đánh giá một cách công bằng, đọc lại Nước mắt của nhà văn Ðào Thắng, chúng ta càng cảm động, càng nhớ về những mất mát hy sinh và càng hiểu thêm ý nghĩa của ngày chiến thắng.
