Thưa vắng tác giả tâm huyết
Đến nay, nhiều thế hệ người Việt dù đã trưởng thành nhưng vẫn còn mang theo mình ký ức về những cuốn sách từng gắn bó suốt thời ấu thơ như: Dế Mèn phiêu lưu ký (Tô Hoài), Đất rừng phương Nam (Đoàn Giỏi), Văn ngan tướng công (Vũ Tú Nam), Góc sân và khoảng trời (Trần Đăng Khoa), Quê nội (Võ Quảng), Chuyện hoa, chuyện quả (Phạm Hổ), Búp sen xanh (Sơn Tùng), Lá cờ thêu sáu chữ vàng (Nguyễn Huy Tưởng), Trên sông truyền hịch (Hà Ân)… Hàng chục năm qua, những tác phẩm đặc sắc này vẫn tiếp tục được tái bản cho thấy giá trị bền vững của văn chương luôn vượt qua mọi thử thách của thời gian.
Tuy nhiên đời sống văn học cần được bổ sung những tác phẩm mới, những tên tuổi mới. Song một thực tế đáng buồn là những cây bút chuyên viết cho thiếu nhi đang ngày càng thưa vắng. Những tác giả nổi tiếng, tâm huyết với văn học thiếu nhi thì tuổi tác ngày càng cao, sức sáng tạo suy giảm; có người không may đã khuất núi. Những tên tuổi mới trong văn chương không nhiều người thật sự mong muốn chọn văn học thiếu nhi để gắn bó lâu dài mà thông thường chỉ là những cuộc dừng chân ngắn ngủi để bước sang một địa hạt sáng tác khác, hấp dẫn hơn. Sự thiếu vắng tác giả, tác phẩm văn học trong nước tất yếu dẫn đến tình trạng lép vế, “mất mùa” của văn học thiếu nhi và hậu quả tất yếu là sự lấn sân của truyện tranh ngoại nhập cũng như sự thống lĩnh của tác phẩm văn học dịch trên thị trường sách cho trẻ em.
Khi còn sống, nhà văn Tô Hoài từng bày tỏ bức xúc: “Văn học thiếu nhi Việt Nam gần như không vận động, không có phong trào, không có lực lượng”. Theo ông, muốn tạo ra được phong trào phải có nhiều cuộc thi, phải chăm lo bồi dưỡng và quan tâm đội ngũ viết cho thiếu nhi, có những hỗ trợ thích đáng, kịp thời để tác phẩm có chất lượng đến được với bạn đọc. Nhà văn Tô Hoài khẳng định: “Nếu trao giải thưởng một tỷ đồng thì sách thiếu nhi sẽ hay ngay”. Mơ ước về một giải thưởng tiền tỷ cho văn học có lẽ sẽ khó lòng được thực hiện, nhưng rõ ràng nếu có sự quan tâm thích đáng, văn học thiếu nhi sẽ không rơi vào tình trạng “được chăng hay chớ”.
Tâm huyết với văn học thiếu nhi, nhà nghiên cứu phê bình Vân Thanh phải thốt lên: “Nếu như trước đây chúng tôi từng mong ước sẽ có một đội ngũ những nhà văn chuyên viết cho văn học thiếu nhi thì giờ đây có lẽ khiêm tốn hơn, chỉ dám mong có được những người tâm huyết, hết lòng với những trang sách cho trẻ”.
Nhìn đâu cũng thấy yếu
Không chỉ yếu, mỏng về lực lượng sáng tác, các tác phẩm văn học thiếu nhi hiện nay còn chưa thật sự đáp ứng được nhu cầu của độc giả. Thiếu những giọng văn của một thế hệ viết mới, nhiều tác phẩm viết cho các em vẫn quẩn quanh những câu chuyện nhắc nhớ ký ức một thời. Một số tác giả lại quá đề cao tính giáo dục nên tác phẩm văn học trở nên cứng nhắc, giáo điều khiến cho trẻ em sợ … đọc! Đặc biệt mảng văn học giả tưởng, kỳ ảo đang là điểm khuyết thiếu trong văn học viết cho thiếu nhi. Tác phẩm trong nước kém hấp dẫn nên độc giả tìm đến những cuốn sách dịch là điều đương nhiên. Do đó sách văn học thiếu nhi trong nước xuất bản mỗi năm dù chỉ chiếm mức khiêm tốn là khoảng 20% số lượng sách văn học thiếu nhi nói chung nhưng sức cạnh tranh cũng không đủ mạnh nên nguy cơ bị thu hẹp thị phần là điều khó tránh khỏi.
Thực tế, việc quan tâm, phát triển văn học thiếu nhi trong nước vẫn thiếu tính đồng bộ. Lác đác vẫn xuất hiện các hội thảo, tọa đàm, trại viết dành cho văn học thiếu nhi nhưng hiệu quả thấp. Vì quanh quẩn vẫn chỉ từng ấy gương mặt, với những câu chuyện không mới về những bất cập trong việc phát triển văn học thiếu nhi, các giải pháp đề ra mang tính tham khảo và tiếp tục nghiên cứu! Tác phẩm viết ra vẫn thiếu diễn đàn để đăng tải nên sự nhiệt huyết của các tác giả dần bị hao mòn. Đến nay chưa có một tờ báo hay tạp chí dành riêng cho văn học thiếu nhi mà vẫn chỉ là các chuyên trang có tính chất “ăn theo”. Các trang văn nghệ trên báo chí hầu như chỉ in các sáng tác viết cho thiếu nhi vào dịp ngày quốc tế thiếu nhi, hoặc Trung thu để “chào mừng”. Nhưng muốn phát triển văn học thiếu nhi, không thể chỉ là hoạt động chào mừng mang tính thời vụ. Giống như các dòng văn học khác, văn học thiếu thi cần được phát hiện, nuôi dưỡng thường xuyên và có “đất” để phát triển nếu không sẽ trở nên tản mát và suy yếu. Nhà thơ Phạm Đình Ân nhận xét: “Xuất bản sách báo về văn học cho thiếu nhi là một trong những việc làm yếu kém nổi cộm nhất trong hoạt động xuất bản hiện nay. Khu vực văn chương viết cho thiếu nhi vì thế mà khập khiễng, không có một đời sống hằng ngày bình thường”.
Sự gắng gượng của “người trong nghề”
Hiện nay việc in ấn cũng như tổ chức các cuộc thi viết cho thiếu nhi chủ yếu do một số Nhà xuất bàn (Nxb) (như Nxb Kim Đồng, Nxb Trẻ…) thực hiện. Các cuộc thi ghi được dấu ấu trong đời sống văn học thời gian qua có thể kể đến các cuộc thi: sáng tác thơ - văn về quyền trẻ em (1991), Thiếu nhi vì tương lai đất nước (các năm 1993, 1997, 2002), sáng tác văn học “Vì trẻ em” (2000 - 2001), Tình bạn tuổi thơ (2006 - 2007). Đặc biệt từ năm 2006 đến 2016 đã có tám cuộc vận động sáng tác nằm trong dự án Hỗ trợ Văn học Thiếu nhi Việt Nam - Đan Mạch do Nxb Kim Đồng và Hội Nhà văn Đan Mạch tổ chức, thu hút được gần 4.000 tác phẩm tham gia, trong đó có 104 tác phẩm đã được trao giải và phát hành rộng rãi trên toàn quốc. Đó là sự nỗ lực rất lớn của Nxb Kim Đồng.
Song những nỗ lực dù lớn đến đâu của một số đơn vị kể trên chưa thể giúp thay đổi được diện mạo của văn học thiếu nhi Việt Nam. Đây phải là công việc cần được phối hợp chặt chẽ giữa nhiều cơ quan, ban, ngành: văn hóa, giáo dục, truyền thông, xuất bản, Hội Nhà văn,… Nhiều tác giả viết cho thiếu nhi đã được phát hiện qua các cuộc thi như Nguyên Hương, Nguyễn Ngọc Thuần, Nguyễn Thị Châu Giang, Phương Huyền, Trương Tiếp Trương, Vũ Hương Nam, Đinh Thị Thu Hằng, Ngọc Linh, Lục Mạnh Cường, Nguyễn Ngọc Hoài Nam, Nguyễn Thị Kim Hòa... đã và đang chuyển dần sang viết cho người lớn hoặc dừng sáng tác. Đây là một tổn thất cho văn học thiếu nhi. Rõ ràng nếu chúng ta có diễn đàn để các tài năng tiếp tục được ươm mầm và phát triển, đồng thời có các chính sách khuyến khích, động viên thì lực lượng sáng tác văn học cho thiếu nhi sẽ không bị dần hao hụt như vậy.
Suốt mấy chục năm qua, nếu làm cuộc điểm danh đội ngũ viết cho thiếu nhi có lẽ chỉ thấy còn nhà văn Nguyễn Nhật Ánh bền bỉ yêu nghề, yêu trẻ và thường xuyên có tác phẩm mới. Nhưng nỗ lực của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh không đủ vực dậy cho cả một phong trào. Văn học thiếu nhi cần thêm nhiều những gương mặt mới, với những cuốn sách được độc giả chuyền tay nhau, đọc hào hứng, say mê. Để vực dậy văn học thiếu nhi trong nước, thiết nghĩ bên cạnh việc xây dựng đội ngũ sáng tác, tạo cơ chế để phát triển tài năng thì chính các tác giả cũng cần sự nỗ lực vượt bậc để sáng tác những tác phẩm hay, hấp dẫn bạn đọc vì chất lượng chính là yếu tố quyết định sự tồn tại của tác phẩm văn học.
