Vết nứt bên hông đồi
Thức dậy từ khi bầu trời ở huyện Mường Lát còn chưa sáng hẳn nhưng phải đến hơn nửa buổi sáng, cơn mưa bớt nặng hạt, chúng tôi mới có thể lên đường vào bản. Khu vực sạt lở đầu tiên mà chúng tôi tiếp cận nằm ở bản Ún, xã Mường Lý. Nhiều cành cây gãy đổ hai bên đường. Cố điều khiển để chiếc xe máy không đi vào vũng sình, những con lươn trơn trượt, Phó Chủ tịch UBND xã Mường Lý Quách Văn Tùng không quên nhắc tôi: "Nhà báo bám chắc vào nhé, mấy ngày qua Mường Lát mưa liên tục nên đường sá "khoai" lắm!".
Bản Ún có 117 hộ với khoảng 707 nhân khẩu, tất cả đều nằm trong khu vực nguy cơ lũ cuốn, sạt lở đất. Chỉ trong hai năm qua, sạt lở sườn núi đã làm sáu ngôi nhà bị sập hoàn toàn, 41 hộ gia đình trong bản đã phải di dời khẩn cấp. Anh Mai Văn Thề, Trưởng bản Ún cho biết: "Bản hiện có tới 37 điểm nguy cơ sạt lở, một số điểm xuất hiện vết nứt lớn, kéo dài. Hôm trước tôi đi kiểm tra và đo thì có một điểm nứt dài hơn 100 m, rộng hơn 40 cm và sâu khoảng 20 cm rồi. Mỗi khi mưa lớn, ban quản lý bản lại đi vận động, yêu cầu bà con phải rời khỏi nhà, tá túc ở những khu vực an toàn hơn, hết mưa mới được trở về nhà".
Rời bản Ún, vượt qua những đoạn đường gập ghềnh và nhỏ hẹp, chúng tôi đến bản Trung Thắng. Ðập vào mắt chúng tôi là một vết nứt lớn bên hông đồi, rộng chừng gang tay, kéo dài hàng chục mét, xé ngang con đường vào bản, người dân phải dùng đất, đá lấp lại để xe cộ có thể lưu thông. Ngay phía dưới chân đồi, một lượng lớn đất, đá sạt xuống đã xô sập bức tường rào bằng đá, vùi lấp cả vườn rau cải và chuồng lợn của một hộ dân. Chỉ tay về nơi cách chúng tôi đứng khoảng chừng 50 m, ông Vàng A Sùng cho biết: "Chỗ này trước cũng bị sạt lở làm chết một cháu bé. Hôm ấy, phải đến chiều tối bà con dân bản tìm mãi mới thấy thi thể, thương lắm!".
Tại bản Ma Hắc, xã Trung Lý. Dấu vết sạt lở vẫn còn hiện hữu, nhiều tảng đá lớn nằm rải rác bên những đoạn đường vào bản. Ðợt sạt lở cuối năm 2019 đã xóa sổ hoàn toàn hai ngôi nhà, rất may không có thiệt hại về người. Nỗi lo về sạt lở lại càng nặng nề hơn khi những ngày qua khu vực này liên tục có mưa lớn. Anh Hầu A Trắm, Trưởng bản Ma Hắc nhớ lại trận lở ta-luy núi xảy ra cách đây không lâu: "Chiều hôm ấy, nghe đài báo là tối sẽ có mưa to nên ban quản lý bản chúng tôi yêu cầu hai hộ dân trên kia phải di tản ngay. Tối đó thì lũ quét về, sập luôn cả hai ngôi nhà ấy, không còn gì nữa; may mà chủ nhà đã kịp đi tá túc ở nhà người thân rồi". Anh Trắm cũng cho hay, trong đêm qua, anh cùng ban quản lý bản phải đến yêu cầu một số gia đình lên tạm lánh ở trụ sở UBND do lo sợ xảy ra lở đất.
Hơn một năm nay, gia đình chị Lý Thị Mỹ phải sống trong cảnh tạm bợ, có nhà nhưng không dám ở. Cả nhà sáu người phải tá túc ở nhà sinh hoạt văn hóa bản Ma Hắc. Ngôi nhà ba gian vách thưng bằng ván gỗ, mái lợp ngói fibro xi-măng, trông có vẻ kiên cố nhưng lại nằm cheo leo bên bờ suối. Gọt xong mấy củ sắn và luộc ít măng rừng cho bữa trưa, trên lưng vẫn địu đứa con nhỏ còn tuổi bú sữa mẹ, chị Mỹ chia sẻ: "Mỗi khi trời mưa to là lo lắm, phải bế con cả đêm, cả gia đình em không dám ngủ. Chỉ mong sao được nhà nước, các cấp hỗ trợ để chuyển đi, chứ làm nương, làm rẫy nên không có tiền".
Theo ông Trần Văn Thắng, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Mường Lát, những năm gần đây, lũ, lụt dọc sông Mã và các con suối gây thiệt hại về con người, tài sản, hoa màu cho người dân. Mưa lũ xảy ra thường gây tắc nghẽn giao thông, gây sạt lở đất và chia cắt đường giao thông ở dọc quốc lộ 15C, quốc lộ 16; tỉnh lộ 521D; tỉnh lộ 521E. Các tuyến đường liên thôn, liên bản thường xuyên bị chia cắt vào mùa mưa do sạt lở đất. Toàn huyện đang có tới 635 hộ dân, với 3.173 nhân khẩu nằm trong vùng nguy cơ cao về sạt lở, lũ ống, lũ quét.
Một điểm tái định cư ít ỏi được xây dựng ở huyện Mường Lát (Thanh Hóa).
Thiếu kinh phí và quỹ đất tái định cư
Không riêng gì huyện Mường Lát, nguy cơ sạt lở cũng đang đe dọa đến tính mạng và tài sản của 691 hộ với 3.016 nhân khẩu trên địa bàn huyện Quan Hóa. Ông Trương Nho Tự, Chủ tịch UBND huyện Quan Hóa lo lắng, bởi trong những ngày qua đã xảy ra các cơn mưa kéo dài, xuất hiện dấu hiệu sạt lở đất đá, gây mất an toàn cho nhà ở và các trường học trên địa bàn. Bản Co Me, bản Pạo, bản Chiềng (xã Trung Sơn), bản Lở (xã Nam Ðộng) là những khu vực có nguy cơ sạt lở cao.
Huyện Quan Sơn cũng có tới hơn 823 hộ dân đang trong tình cảnh tương tự. Hồi tháng 8/2019, do ảnh hưởng của hoàn lưu bão số 3, gây mưa lớn, lũ quét, sạt lở đất đã làm 13 người dân trên địa bàn huyện bị chết và mất tích; 35 ngôi nhà bị sập hoàn toàn; gây thiệt hại hàng trăm tỷ đồng. Trong đó bản Sa Ná, xã Na Mèo bị thiệt hại nặng nề nhất với 10 người chết và mất tích.
Trong giai đoạn 2019 - 2020, các huyện Mường Lát, Quan Hóa và Quan Sơn đã xây dựng được 13 khu tái định cư từ nguồn vốn hỗ trợ của Trung ương và tỉnh để ổn định cuộc sống cho 555 hộ dân. Cùng đó, tỉnh cũng đã thực hiện bố trí xen ghép cho 143 hộ dân đến nơi ở mới.
Qua rà soát, hiện nay trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa còn 4.335 hộ dân cần được bố trí, sắp xếp ra khỏi vùng có nguy cơ lũ ống, lũ quét và sạt lở đất. Nhiều nhất là ở huyện vùng biên Mường Lát. Tiếp đến là các huyện Quan Hóa, Quan Sơn, Thường Xuân, Thạch Thành, Triệu Sơn và Thọ Xuân.
Ông Khương Anh Tấn, Phó Chi Cục trưởng Thủy lợi, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Thanh Hóa cho biết: Việc bố trí đất ở và đất sản xuất cho các hộ dân đang sinh sống trong khu vực có nguy cơ xảy ra lũ quét, sạt lở đất cần phải di dời đang gặp rất nhiều khó khăn. Quỹ đất ở của các huyện miền núi hạn hẹp; việc thu hồi đất để xây dựng các khu tái định cư ảnh hưởng lớn đến đời sống của người dân sở tại và đòi hỏi chi phí bồi thường cao; đời sống người dân còn nhiều khó khăn, một số nơi vẫn còn tình trạng đói khi giáp hạt. Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ cho hộ gia đình di dời mặc dù đã được nhà nước điều chỉnh theo mức hỗ trợ cao hơn, song vẫn còn thấp; nguồn lực của địa phương có hạn…
Chính vì vậy, bài toán làm sao để di dời người dân đến nơi ở mới an toàn vẫn chưa thể có lời giải khả thi, trong khi diễn biến thiên tai ngày càng phức tạp, khó lường và cao điểm mùa mưa bão năm nay lại đang đến gần.
