THÍCH LĨNH NHUẬN BÚT
Có lần một nhà thơ cũng đang làm báo giống như tôi, kéo ra góc khuất, thì thào hỏi: “Ông Chu dạo này đang túng lắm à?”. Tôi ngớ người: “Túng gì đâu?”. “Thấy ông hay giục ứng nhuận bút, lại có hôm báo vừa ra hôm trước, hôm sau đã thấy cụ đến lấy tiền.” Tôi biết ông Đỗ Chu đã lâu ngày, cũng để ý, thấy việc ông thích lĩnh nhuận bút như một thú vui. Chuyện mà nhà thơ ở trên thắc mắc tôi thường xuyên gặp mỗi khi đặt bài ông. Thực ra, ông ít chi tiêu cho bản thân, ăn uống thì toàn những thứ bình dân, dễ chiều.
Món khoái khẩu thời trẻ là tiết canh, còn bây giờ hay ăn quà vặt như xôi, bún, phở. Không cà-phê thuốc lá, chỉ thích trà chén, thuốc lào. Cái thú đòi nhuận bút liên quan một thú vui nữa của ông là thích... cho người khác tiền, bất kể người ấy giàu hay nghèo, túng hay dư. Không nhiều, nhưng cách cho của ông rất dễ chịu, khó mà từ chối được. Nhà thơ Nguyễn Thị Hồng Ngát, khi đang còn làm Phó Cục trưởng Điện ảnh, có hôm gặp tôi cười bẽn lẽn: “Ông Chu vừa phát cho hai trăm (nghìn), ngại quá! Nhưng bảo là lộc nên phải nhận.” Tôi từng chứng kiến ông lĩnh nhuận bút xong, đến cơ quan cho từ ngoài cổng cho vào. Đến khi ra về, sờ túi không còn đồng nào lại hỏi xin “vài chục đi ta-xi”...
Lại có lần, ngang qua Hội nhà văn, tôi thấy ông Đỗ Chu đang ngồi cắt tóc sát bên hàng rào. Mái tóc húi cua có vẻ đã xong, đang ở vào công đoạn cuối, chú thợ quét bọt trắng xóa cằm nhà văn, tay lăm lăm con dao trông như dao mổ. Ông gọi với: “Đi đâu đấy! Họp à, họp hành đếch gì, chờ tí rồi hai thằng mình đi ăn phở, tao đãi, hôm nay đang có tiền”.
Tôi đã nghe nhiều người bảo trong túi đang có tiền. Thí dụ như nhà văn Văn Chinh muốn rủ đi ăn cũng hay nói câu “ta đang có tiền”, nhưng quả thật chưa thấy ai nói câu này sảng khoái như ông Chu, cho dù đôi khi trong túi ông chỉ có một, hai trăm nghìn, đủ cho hai bát phở và thêm một chầu chè hạt sen hoặc tào phớ.
Hôm ấy, cái “chờ tí” hóa ra kéo dài gần tiếng đồng hồ. Ông Chu đang cao hứng, nói hết chuyện này sang chuyện khác. Chú thợ cắt tóc hẳn đã quen với vị khách này nên cứ khi nào ông Chu quay ra nói thì chú lại mủm mỉm cười kiên nhẫn đứng sang bên, tay cầm dao buông thõng xuống. Thi thoảng tôi cố chen vào: “Để chú ấy cạo xong râu rồi ta còn đi, ông!” thì ông Chu cũng chỉ ngồi yên được một phút rồi lại ngọ nguậy... nói tiếp.
Cuối cùng ông cũng đứng dậy, thản nhiên móc túi đưa tờ một trăm nghìn trả anh thợ, theo đơn giá hồi ấy là gấp mấy lần thị trường.
CHƠI KHÔNG VỘI VÀ VIẾT CHẬM, NHƯNG TỚI CÙNG...
Chúng tôi bắt đầu đi bộ vòng vèo qua Mai Hắc Đế, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Thể Giao, Trần Quốc Toản... chỉ để ông Chu tìm một quán nước có cái điếu cày cho ông bắn bi thuốc lào. Quán nước trên phố xa Hà Nội thì cứ cách mươi mét lại có, nhưng mỏi cả chân mà chưa thấy ông ngồi xuống. Ý chừng nhận ra vẻ sốt ruột của tôi, ông bảo: “Ai muốn chơi với tớ thì không được vội!”.
Ông thuộc những người đã muốn cái gì phải làm tới cùng, cho đến thật ưng ý mới thôi. Chọn quán có cái điếu cày mà cũng cố chấp như vậy. Nhưng theo tôi, đó là cũng một phẩm chất sáng tạo mà tôi cho rằng đa số những người làm nghệ thuật hiện nay đang thiếu. Cố - chấp - sáng - tạo, nó ngược lại với sự hào nhoáng, dễ dãi, những ngợi khen phù phiếm và sự tung hô của đám đông vốn là thứ bả ngọt - ngào - cay - đắng tên là danh lợi nhưng phần nhiều chỉ mang đến danh hại.
Ông hay nửa đùa, nửa thật: “Mình phải cảm ơn Trường Hàn Thuyên (Bắc Ninh, nơi ngày xưa ông đi học) đã cho mình đúp lớp thì bây giờ mới thành nhà văn!”.
Ngay từ ngày ấy, ông đã không hợp với cách dạy, cách học văn kiểu trường ốc, mà dường như đến bây giờ lối dạy này vẫn chưa thay đổi bao nhiêu... Thay vì dạy học sinh cảm thụ một tác phẩm văn học thì người ta lại quá chú trọng đến tiểu sử tác giả, hoàn cảnh ra đời tác phẩm và thủ pháp nghệ thuật. Nói như một học giả người Pháp gốc Bungary, cách dạy này không cho học sinh cơ hội tìm hiểu vẻ đẹp kiến trúc, thẩm mỹ của ngôi nhà mà lại bắt chúng nghiên cứu hệ thống giàn giáo, quên mất rằng khi ngôi nhà đã xây xong thì những giàn giáo này cũng tự nhiên biến mất.
Trong lúc “chán đời” vì phải học lại, Đỗ Chu ngồi viết truyện ngắn Hương cỏ mật gửi Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Bẵng đi một thời gian, ông nhận được thư của biên tập viên văn xuôi tạp chí, bấy giờ là nhà văn Nguyễn Minh Châu, hỏi còn truyện nào không thì gửi thêm hai, ba cái nữa.
“Hăng lên, tao viết liền một mạch Thung lũng cò và Mùa cá bột”. Ở tạp chí không ai nghĩ những truyện ngắn này được viết bởi một cậu học sinh phổ thông tỉnh lẻ mới mười tám tuổi vừa bị đúp lại lớp 10. Năm sau, 1963, ba truyện ngắn ấy giành giải Nhất cuộc thi của tạp chí văn chương vào hàng đầu bảng lúc bấy giờ. Nghe người ta kể lại thì nhà văn Nguyễn Khải đã tấm tắc: “Ngay từ những truyện đầu tiên nó (Đỗ Chu) đã không ngô ngọng như chúng mình!”.
Đỗ Chu thường nói: Có hai nơi mà ông phải mang ơn dìu dắt suốt đời, đó là Tạp chí Văn nghệ Quân đội và Phòng Chính trị quân chủng Phòng không Không quân. Tạp chí đã có công lôi một anh học sinh lưu ban (vì chán) ra khỏi ngôi trường phổ thông và đưa ông đến với văn chương. Còn Phòng Chính trị đã nhận ra cái “tạng Đỗ Chu” nên tạo điều kiện tối đa để anh lính trơn được tự do tương đối, “lêu têu” đi, sống, và viết trong thời chiến tranh khắc nghiệt.
Trong khoảng 50 năm cầm bút, Đỗ Chu viết nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, bút ký... và giành vô số giải thưởng cả trong và ngoài nước. Mươi năm trở lại đây, ông chuyên tâm vào tùy bút và... làm thơ. Theo tôi, ông là nhà văn viết tùy bút đặc sắc nhất hiện nay với Tản mạn trước đèn, Thăm thẳm bóng người... và sắp tới là Chén rượu gạn đáy vò...
“Có con sông Thương chảy vào đời tôi, lại có dòng sông Cầu chảy qua đời tôi, và có những trang sách nâng tôi bước đi theo năm tháng...”(trích Thăm thẳm bóng người).
Có thể có nhiều cách tiếp nhận nhưng tôi cho rằng lối viết tùy bút này ngày nay ít người làm, nghĩa là viết vô cùng kỹ. Cái chữ khi đặt bút xuống đã vần đi vò lại không biết bao nhiêu lần, để rồi mang đến cho người đọc cảm giác nó được viết ra như chơi. Văn của Đỗ Chu là tiếng sột soạt bò chậm trên trang giấy chứ không phải tiếng gõ lách cách rào rào trên bàn phím. Phải chăng vì thế mà cho đến bây giờ ông vẫn nộp bản thảo viết tay? Thời gian gần đây ông miễn cưỡng vi tính hóa bản thảo (vì nhiều tòa soạn không còn nhân viên đánh máy). Nhưng ông không tự làm được mà thường phải nhờ một cán bộ văn phòng của Hội nhà văn gõ lại rồi gửi giúp bằng email với dòng chú thích “bài của ông Chu”.
MỘT NGƯỜI THÍCH NÓI CHUYỆN
Có những người sau khi giao tiếp ta cảm thấy mệt mỏi, như vừa bị mất đi đáng kể năng lượng. Lại có những người đàm đạo xong, trong lòng lại tràn đầy hứng khởi, như vừa uống một ly rượu mạnh. Đỗ Chu thuộc tuýp người thứ hai. Ông có lối nói chuyện hóm hỉnh, lôi cuốn và “áp đảo” người nghe bằng vốn hiểu biết rộng rãi và một trí nhớ phi thường. Chuyện bé bằng con kiến, ông nhớ tới từng sợi râu; nhưng những chuyện tày đình thì ông lại bảo “cũng không có gì lớn”! Nhiều người gần ông Chu một thời gian thì như bị ông nhập vào, ăn nói “hệt Đỗ Chu” từ khẩu khí, ngôn ngữ đến cách nhấn câu nhả chữ!
Trước khá nhiều giai thoại cả đúng và không về bản thân, ông tự nói về mình ngắn gọn thế này: “Đỗ Chu là người thích làm việc và thích nói chuyện”.
Một ngày gần đây Đỗ Chu bảo: “Cuối năm nay tao cho ra Chén rượu gạn đáy vò xong là chấm dứt thể loại tùy bút. Rượu đã gạn ở đáy vò thì còn gì nữa...”.
“Thế tiếp theo, ông sẽ viết cái gì? Làm thơ à?”.
“Cũng có thể...”.
8-2013
| * Ông hay nửa đùa, nửa thật: “Mình phải cảm ơn Trường Hàn Thuyên (Bắc Ninh, nơi ngày xưa ông đi học) đã cho mình đúp lớp thì bây giờ mới thành nhà văn!”. * Trước khá nhiều giai thoại cả đúng và không về bản thân, ông tự nói về mình ngắn gọn thế này: “Đỗ Chu là người thích làm việc và thích nói chuyện”. |
