Sống chung với thuốc độc

Kỳ IV: Khát khao cho đồng ruộng an toàn

Cá tôm không còn đất sống

Muốn thấy những tác động tiêu cực của thuốc BVTV rõ nhất hãy về các đồng ruộng vùng chiêm trũng. Xưa kia, các kênh rạch, hồ chứa nước thủy lợi là những nơi đầy tôm cá, ếch, nhái thì nay đã đen ngòm, thiếu vắng các loài sinh vật có lợi. Là người gắn bó nhiều năm với nông thôn, ông Lương Văn Hè, Chủ tịch UBND xã Phúc Thành (Kinh Môn, Hải Dương) đau xót than lên: “Mấy năm trước người dân còn dùng thuốc diệt cỏ độc hại để phun diệt bèo tây trên sông ngòi, đã làm cá chết nổi trắng. Chính con người là thủ phạm đầu độc môi trường, cũng là đối tượng trực tiếp phải gánh hậu quả”. Tiếp lời ông Hè, lão nông Lương Văn Chí, bùi ngùi: “Cách đây 15 năm, trẻ con vẫn ra sông tắm. Thậm chí trưa hè nắng, chúng tôi dùng mũ vớt nước lên uống. Giờ thì cá tôm và nhiều sinh vật khác đã không còn đất sống. Ếch nhái trước kia vào mùa mưa thì nhảy đầy đồng, nhưng nay vắng bóng”.

Để kiểm nghiệm thêm, chúng tôi về miền quê xã Minh Tân (Phú Xuyên, Hà Nội), đã không còn các con kênh đầy tôm cá, cấy rau muống mà tuổi thơ tôi và nhiều người dân trong xã đã nương nhờ. Thay vào đó là những con kênh chết, chỉ còn loài ốc bươu vàng. Rau muống mọc tràn lan nhưng không ai dám hái ăn vì sợ nhiễm chì. Một người nông dân chỉ tay ra đoạn kênh dài, giọng trầm buồn: “Trước đây chúng tôi vẫn kéo vó kiếm cá vào mùa mưa. Mùa nước cạn thì tát giòn, cua cá nhiều vô kể. Nhưng nay chỉ còn trong ký ức… Tôi cũng ân hận vì mình đã phun quá nhiều”.

Đó là môi trường, con người cũng là đối tượng gánh chịu hậu quả trực tiếp. Mới đây, Viện Sức khỏe Nghề nghiệp và Môi trường (Bộ Y tế) tiến hành xét nghiệm thuốc BVTV tồn dư trong 67 người không trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp của các huyện ngoại thành Hà Nội. Kết quả, có 35 người ở mức an toàn; 31 người ở mức nguy cơ (tức là đang có thuốc BVTV lưu tồn trong máu); một người ở mức rủi ro (nguy hiểm hơn mức nguy cơ). Như vậy có thể khẳng định nguy cơ nhiễm thuốc BVTV có thể xảy ra đối với bất cứ ai, do nhiều đường như ăn uống, hít thở… Con người đang phải trả giá và sẽ còn nhiều điều đáng sợ hơn thế.

Lo lắng về sự an toàn cho người dân, mới đây, Bí thư Đảng ủy xã Minh Tân (Phú Xuyên) Nguyễn Văn Ngự đã phát động chiến dịch trồng rau an toàn trên địa bàn, giảm lượng thuốc BVTV, không dùng thuốc diệt cỏ, tăng cường thu gom rác thải độc hại, trồng hoa ven đường đồng để tạo cảnh quan môi trường sạch đẹp. Cụ thể, ông Ngự giao cho UBND xã Minh Tân xây dựng tài liệu, tuyên truyền miệng, tuyên vận thực địa, sinh hoạt chi bộ, đài phát thanh, băng-rôn… Chính quyền xã cũng tạo điều kiện cho một doanh nghiệp, là con dân của xã dồn ruộng đất đầu tư các mô hình trồng rau an toàn, vừa để “làm gương” cho các hộ dân khác noi theo, đồng thời đang làm thủ tục cho một doanh nghiệp khác về trồng rau sạch. Anh Nguyễn Văn Báo, một doanh nghiệp đang đầu tư mô hình rau sạch, cho rằng, đầu tư mô hình rau sạch, tìm đầu ra giúp người dân là việc nên làm.

Sự sốt sắng của ông Ngự khiến nhiều người dân mừng lắm. Nhưng giá như điều đó được các lãnh đạo xã trước đây thực hiện sớm hơn. Nhìn lên xã Vân Từ, cũng là địa bàn thuộc huyện Phú Xuyên, chúng tôi và chắc có lẽ nhiều người dân khác sẽ… thèm thuồng, bởi chợ Vực ở trung tâm xã Vân Từ ngày nào cũng có từ 10 đến 20 hàng bán cá đồng. Chị Nguyễn Thị Phú, người bán cá đồng quảng cáo: “Cá đồng còn ngon thì người dân còn đánh bắt!”. Lời quảng cáo ấy rất có lý, tìm hiểu ra, bảy năm qua người Vân Từ không sử dụng đến thuốc BVTV.

Xác nhận điều này, Chủ tịch UBND xã Vân Từ Nguyễn Ngọc Vương nhiệt tình hướng dẫn: “Anh cứ ra chỗ ngã tư kia, trước đây là nơi chứa thuốc bán cho bà con. Nay bỏ không. Người dân không trồng màu, chỉ cấy lúa và thích sự an toàn, nên không cần phun. Thế mà tôi nghe nói có vùng, thanh niên còn rắc thuốc sâu xuống suối để tôm nổi lên, vớt mang đi bán. Ghê thật!”. Ở Vân Từ hầu như cũng rất ít người phải sử dụng đến thuốc trừ cỏ, trừ ốc, bởi dù ốc bươu vàng sinh sôi nhiều, nhưng cứ đến vụ nông dân lại hò nhau kéo bao tải đi bắt.

Để tránh lãng phí

Ở Hà Nội, Mỹ Đức là một trong những huyện đi đầu về áp dụng SRI (hệ thống thâm canh lúa cải tiến), nên đã giảm tới 80% thuốc phun. Xã Đại Nghĩa là cái nôi đầu tiên của Mỹ Đức áp dụng SRI, ban đầu cũng bị người dân phản đối kịch liệt. HTX Nông nghiệp Đại Nghĩa mời người dân làm thử 4 héc-ta nhưng ai cũng… rụt rè sợ. Sau đó HTX phải cam kết nếu năng suất thấp hơn sẽ bù thóc. Với sự quyết tâm của chính quyền xã, cán bộ nông nghiệp, các thành viên của HTX, mô hình đã… thắng lớn! Sau đó mô hình khiến người dân ưa chuộng vì năng suất tốt, nhiều người làm theo. Hơn 10 năm qua, địa bàn giảm tới 80% lượng thuốc phun, thậm chí có người 10 năm không sử dụng một gói thuốc nào. Sang xã bên cạnh, gặp ông Nguyễn Hà Tuyển, Giám đốc HTX Hợp Tiến, tôi cũng vui mừng nhận được sự khẳng định rằng, gần 10 năm nay, khoảng 80% dân quê ông Tuyển đã lãng quên chuyện phun thuốc, năng suất lúa vẫn bảo đảm ở mức cao.

Rõ ràng, những mô hình giảm thuốc BVTV trên cây trồng như vậy cần được nhân rộng. Ông Nguyễn Mạnh Phương, Phó Chi cục trưởng BVTV Hà Nội hứa sẽ rốt ráo, chung tay cùng cán bộ cơ sở, các xã xây dựng nhiều mô hình áp dụng SRI. Ông Phương cũng cho biết, đã tổ chức hơn 5.000 lớp học cho hơn 120.000 nông dân về SRI và lớp học đồng ruộng (IPM), đồng thời khuyến cáo người dân nếu sử dụng thuốc BVTV thì nên theo nguyên tắc “4 đúng”: Đúng thuốc, đúng thời điểm, đúng nồng độ và đúng cách, bảo đảm thời gian cách ly.

Nhiều kiến nghị cần được lắng nghe

Trong những năm gần đây việc thay đổi cơ cấu giống cây trồng, thay đổi phương thức sản xuất theo hướng thâm canh nhiều, người dân đã coi thuốc trừ cỏ là giải pháp hiệu quả để giảm công làm cỏ, nhất là trong bối cảnh nguồn lao động trong sản xuất nông nghiệp ở nước ta ngày càng ít đi. Ngày 20-3-2015, tại Lyon - Pháp, Cơ quan Nghiên cứu Ung thư quốc tế IARC thuộc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) công bố kết quả đánh giá khả năng gây ung thư đối với glyphosate thì nhiều nước đưa ra biện pháp như phản đối việc tái đăng ký glyphosate, ban hành quy định cấm sử dụng hoạt chất này. Ở Việt Nam, tháng 4-2016, Bộ NN và PTNT đã tạm ngừng tiếp nhận hồ sơ đăng ký đối với hoạt chất này. Nhằm bảo vệ sức khỏe của con người, vật nuôi, môi trường, Cục Bảo vệ thực vật đã và đang tiếp tục lấy ý kiến cũng như cập nhập các thông tin liên quan đến glyphosate để đề xuất với Bộ NN và PTNT có biện pháp quản lý phù hợp.

Một điều khác nữa, hiện nay việc đăng ký thuốc BVTV vẫn chỉ là việc của Bộ NN và PTNT. Nhiều chuyên gia môi trường kiến nghị, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn của Bộ Tài nguyên và Môi trường, Y tế, có trách nhiệm xây dựng chiến lược sản xuất thuốc sinh học, chung tay hỗ trợ người dân giảm thiểu tối đa tác động đến môi trường, sức khỏe và tránh lãng phí.

Mạnh tay hơn, các chuyên gia khuyến cáo, nên đưa thuốc BVTV vào danh mục hàng hóa phải chịu thuế nhập khẩu. Bởi theo Điều 18 Nghị định 134/2016/NĐ-CP, với mục đích hỗ trợ người dân, nên Nhà nước đưa thuốc BVTV vào danh mục miễn thuế. Có chuyên gia nêu, đó là sai lầm vì giá càng rẻ thì dường như càng khuyến khích nông dân sử dụng. Vị chuyên gia này cũng cho rằng, không thể để tình trạng thuốc trừ sâu được quảng cáo rầm rộ trên các phương tiện truyền thông, rồi tiếp đó, các doanh nghiệp đi chào hàng, nói vống lên về chất lượng của thuốc…

Những điều này chỉ khiến người dân mụ mị và mơ hồ hơn về thuốc BVTV! Quản lý thuốc BVTV là vấn đề khó. Song những tác động nhãn tiền của nó khiến chúng ta không thể vô can mà cần phải hành động. Từ cán bộ ngành dọc đến các cơ quan chức

năng liên quan và người dân, cần nỗ lực vì mục tiêu giảm thiểu sử dụng thuốc BVTV, giảm lượng tồn dư trên cây trồng và trả lại cho ruộng đồng sự màu mỡ vốn có. Vì xét đến cùng đó là sự sống không chỉ của chúng ta, mà còn cả con cháu sau này!