1. Thuở thiếu thời, bạn bè mách rằng, nếu muốn biết con gái Huế mình đẹp như thế nào hãy lên đường Kim Long sớm mai, mỗi chiều tà để mục sở thị từng bóng, từng đoàn nữ sinh thướt tha trên đường. Một lần tình cờ, tôi có việc lên Kim Long, nhằm đúng buổi hoàng hôn. Từng đoàn áo dài trắng lả lướt đạp xe đi về trong ánh hoàng hôn. Khi đó, dòng Hương ngập khói sóng, xa xa, mây phủ vờn Kim Phụng. Đôi hàng cây bằng lăng trổ hoa tím, điệp trổ hoa vàng trên đường Kim Long làm cảnh hậu nổi bật cho những tà áo dài chầm chậm đi trong chiều muộn. Tôi ngây người dừng xe, lặng ngắm những dung ảnh từ mộng bước ra, cố nhiên không phải là giấc mơ, là thực, những cô gái Huế dịu dàng với tà áo dài trắng, duyên dáng đi trong nắng thưa, trong sương khói, gieo mộng mơ lên ai.
Áo dài đi qua bao thăng trầm lịch sử để có được tà áo thướt tha dáng ngọc như hôm nay. Thời kỳ chúa Nguyễn muốn cải biên phong hóa, trang phục của Đàng Trong cho khác với Đàng Ngoài lúc đó đang mặc váy với áo tứ thân, đầu vấn khăn bọc tóc, là mốc khởi đầu cho sự ra đời của áo dài. Theo nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn, chiếc áo dài của phụ nữ Việt Nam ra đời vào năm 1744, bởi một mệnh lệnh hành chính của Võ vương Nguyễn Phúc Khoát. Áo dài dần có những cải biến trong triều Nguyễn và đầu thế kỷ XX, áo dài tương đối có hình dáng như ngày hôm nay. Trong lịch sử có thể kể đến áo dài tân thời của các nữ sinh, áo dài cách tân của hai họa sĩ Lê Phổ và Nguyễn Cát Tường, áo dài với tay raglan, áo dài chít eo, áo dài mi-ni và kiểu áo dài hiện đại hôm nay. Áo dài có thể có nhiều kiểu nhưng mầu tím là đặc trưng riêng của áo dài Huế. Nhà văn, dịch giả Bửu Ý nhận định về mầu tím Huế huyền thoại ấy rằng: “Tím nào chẳng là tím, hà cớ gì đèo thêm tím Huế! Nó nguyên lai là mầu áo Chăm, rồi hóa thân thành mầu chủ đạo trong hệ ngũ sắc dân gian Huế, trước khi cư ngụ vào tà áo nữ sinh, nó cũng là mầu thâm sơn hay mầu nước sâu sông Hương lúc mặt trời sắp lặn. Mầu sắc rõ là huyền thoại!”.
Ngày 3-3 vừa rồi, Trường Đồng Khánh - Hai Bà Trưng mở lễ hội kỷ niệm 100 năm ngày thành lập. Các thế hệ học trò Đồng Khánh - Hai Bà Trưng ở khắp nơi trong và ngoài nước đã về dự. Suốt một tuần lễ, thành phố Huế ngập trong những tà áo dài tím. Áo dài trong sân trường, áo dài ra phố, áo dài dọc bờ sông Hương khiến Huế thướt tha, mê mẩn hơn bao giờ hết. Những tà áo ấy đã nhuộm tím những chuỗi ngày hoài niệm của biết bao thế hệ áo dài đôi bờ sông Hương. Cô giáo Nguyễn Hoàng Anh Thư đã trả lời tôi cái cảm giác mặc áo dài khi đó: “Tà áo dài nhẹ nhàng, thoải mái khiến chúng tôi thấy mình lịch lãm, duyên dáng hơn. Tôi yêu những bộ áo dài cổ điển, vẻ đẹp đoan trang đó đã nuôi dưỡng những dáng kiều…”.
Nhớ chiều kia dạo trên đường Lê Lợi, bắt gặp dòng nữ sinh áo trắng túa ra từ trường Hai Bà Trưng, những kỷ niệm ngày nào chợt lùa về. Một thời áo trắng tôi biết những người bạn nữ sinh, lộng lẫy xiết bao trong tà áo dài. Câu hát “Gọi nắng trên vai em gầy đường xa áo bay...” trong bài Hạ Trắng của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn vang vọng theo bước chân ai dưới tán phượng mùa thi về. Nhớ tà áo dài của cô bạn Diệu Ái trắng hồn nhiên giữa sân trường, tóc đen mượt mà, khuôn mặt má lúm đồng tiền, giọng nói dịu dàng làm bao cậu học trò mê đắm. Nhớ Huyền Trang cao như người mẫu, mặc áo dài mỗi sáng chào cờ không ai không khỏi ngắm nhìn.
2. Người con gái Huế được làm quen với tà áo dài rất sớm, gần như quen thuộc đến bất ly thân. Chung quanh họ luôn thấy mẹ, thấy bà, thấy những người phụ nữ khoác trên mình chiếc áo dài bình dân có, sang trọng có. Huế một thời là kinh đô của áo dài, mảnh đất của những con người nghiện áo dài. Tôi nhớ hình ảnh nhà văn Trần Thùy Mai, nhà văn Hà Khánh Linh, nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ, Tiến sĩ Thái Kim Lan… mặc áo dài hay như nhà văn Trần Thùy Mai bao giờ cũng một tà áo Huế tím rịm, một chuỗi ngọc trắng xuất hiện trong các sự kiện văn học nghệ thuật tỉnh nhà. Nụ cười hiền dịu, đôi mắt biết cười sau gọng kính và giọng nói ấm cúng, mềm mại thu hút người đối diện. Mới đây, vào Ngày sách Việt Nam (21-4), cô lặn lội từ Sài Gòn về thăm Huế, từ xa, bóng áo dài tím bay bay trong gió trước cổng thư viện Tổng hợp vừa thân thương vừa trang nhã. Nữ nhà văn Hà Khánh Linh lại chuộng sắc đỏ nổi bật khi vận áo dài, thể hiện sự đài cát và lịch lãm hiếm có.
Tiến sĩ triết học Thái Kim Lan bao nhiêu năm xa cố xứ quay trở về vẫn trung thành với tà áo dài của người con gái sông Hương. Đó là vùng sâu ký ức kín đáo, là giá trị cốt lõi của cô gái Huế ngày nào. Triển lãm “Màu vàng lồng lộng chảy tràn lá xanh” vào tháng 1-2015 tại Hà Nội do Thái Kim Lan và nghệ sĩ sắp đặt người Đức Veronika Witte tổ chức như một sự tri nhận tha thiết về tà áo dài xứ Huế. Trong ngôi nhà bà, những tà áo dài cũng được trưng biện lung linh trong tủ kính. Chính chiếc áo đã tôn vinh vẻ đẹp của người con gái Huế, phục sức cho tâm hồn hướng đến nét đẹp truyền thống. Áo dài đã tô thêm dáng vẻ trầm mặc của Huế, phong vị Huế để rồi sự ghiền mặc áo dài là điều tất yếu. Những người con gái sông Hương lung linh hơn khi mặc áo dài và nhờ những người sông Hương chiếc áo dài trở nên lộng lẫy hơn bao giờ.
3. Những mùa Festival dành sân khấu trang trọng chỉ riêng cho phần trình diễn áo dài. 550 nữ sinh cùng với những tà áo dài thanh thoát bước chân qua chiếc cầu Trường Tiền trong Festival năm 2002 dựng nên một đêm hội áo dài chưa từng có. Và rồi áo dài bên cửa Hiền Nhơn, áo dài trước Kỳ Đài, áo dài lên cả con nước sông Hương nối tiếp… tiếp tục dung dưỡng huyền thoại áo dài đất kinh kỳ vang bóng một thời.
Mới đây thôi, một sự kiện văn hóa trên đất Cố đô với chủ đề “Hội họa Huế và Áo dài” trong kỳ Festival nghề truyền thống Huế 2017, đã giới thiệu bộ sưu tập áo dài hội họa Huế do 16 nhà thiết kế ba miền thực hiện từ tranh của 18 họa sĩ Huế với những tác phẩm đã làm rạng danh cho xứ sở. Những tà áo dài được phối tranh của cố họa sĩ Tôn Thất Đào, Bửu Chỉ, Đinh Cường, Võ Xuân Huy; các họa sĩ đương đại như Trương Bé, Công Huyền Tôn Nữ Tuyết Mai, Phan Thanh Bình Đặng Mậu Tựu,... qua sự trình bày của các nhà thiết kế Minh Hạnh, Quang Huy, Khánh ShynaChu La, Vũ Việt Hòa, Ngọ Hân,...
Ý tưởng gắn kết độc đáo ấy đã đưa những tác phẩm hội họa đỉnh cao của các họa sĩ đến với công chúng theo một cách khác biệt, sống động hơn nhờ nhịp bước chân thiếu nữ, tranh quyện cùng tà áo ẩn hiện mê hoặc. Ngắm những tà áo dài chứa chan giá trị nghệ thuật ấy thướt tha qua mấy nhịp cầu Trường Tiền, lòng tôi lặng trong hương sắc của mưa, mây, sen, cánh chim và ngược trở về hình ảnh những người con gái Huế lặng lẽ trong bóng tịch dương năm nào. Người phụ nữ Huế từ đó có thêm một tà áo dài mới, thấm sâu hơn nữa vẻ đẹp trầm mặc, lịch lãm, duyên dáng.
Áo dài thướt tha. Ảnh: LÊ HUY HOÀNG HẢI
