Lưu lại những giá trị
Nhìn già làng A Lanh tạc bóng mình trầm mặc lên vách nhà gỗ trong không gian cô tịch, nghệ nhân A Đoàn nhói lên lo lắng về mai này của không ít nét đẹp văn hóa của đồng bào dân tộc Bana, Giarai, Êđê, Mnông… A Đoàn bảo: “Tôi luôn sống trong nỗi thôi thúc lạ kỳ lắm. Không lý giải rõ ràng được nhưng đó là cảm giác sợ nhiều nét đẹp của đồng bào Tây Nguyên mình đang phôi phai. Hiện các già làng uy tín, chứa ẩn bao sức mạnh và kinh nghiệm như A Lanh không còn nhiều nên phải nắm bắt được nguyên vẹn thần thái của ông để sau đó tạc lại trong bức tượng”.
Bao năm rồi, A Đoàn đã miệt mài với nghệ thuật khắc tạc tượng nhà mồ - chính là cốt lõi của nghề tạc tượng gỗ dân gian ở Tây Nguyên hiện nay.
Ông đã được đi nhiều nơi, trải qua bao biến cố, thăng trầm của cuộc sống, nhưng nghệ nhân A Đoàn vẫn giữ nguyên vẹn niềm đam mê với nghề. Ông giãi bày: Thật ra, bây giờ gọi là nghề chứ trong ý nghĩ những nghệ nhân chúng tôi đó là công việc tự thân phải làm. Công việc ngấm vào máu từ lúc cất tiếng khóc chào đời kia.
Mấy đời của gia đình A Đoàn đều mê tạc tượng và những kỹ năng công việc được truyền giữ rất bài bản. Họ không chỉ tạc những điều mình thích, mà xuyên bao mùa mưa nắng, những thế hệ giữ nghề trong gia đình A Đoàn rong ruổi khắp buôn sâu, rừng thẳm “chụp” lại những nét đẹp của Tây Nguyên vào ý nghĩ của mình. Với ông Đoàn, ánh mắt cháy bỏng đam mê của những nghệ nhân hát kể sử thi, dáng ngồi gõ chiêng của những người đàn ông lưng trần hay thần thái của những người phụ nữ vừa phát rẫy vừa dỗ dành con… chính là những vẻ đẹp hồn hậu, phóng khoáng và nhân từ cần phải giữ lại.
Nghệ nhân A Đoàn dẫn tôi thăm bộ tượng gỗ tái hiện một gia đình ở sau ngôi nhà của ông. Anh A Díu, người thân nể trọng công việc của A Đoàn lý giải: Đấy, gia đình của người Tây Nguyên ấm cúng, hiền hòa vậy, phải giữ lấy chứ, còn gì đẹp hơn nữa. Đó là một cặp vợ chồng đi làm về, phụ nữ thì không thể thiếu cái rìu, sau lưng thì cõng cái gùi, có rau, hái lá rừng, một chút thực phẩm. Đàn ông đi cạnh vừa chở che vừa lao động nên phải mang cái ná, gặp con thú rừng thì đuổi đi, những đứa trẻ thì ngoan ngoãn làm ấm bếp củi.
Nhưng giờ, chỉ tay về phía những cánh rừng mờ xa, nơi có dãy Ngọc Linh sừng sững, A Đoàn thổn thức: Trước đây đi một ngày đường rừng là thu nhận về hàng trăm nét đẹp, giờ đây đi hai ngày mới thu nhận được mấy ý tưởng thôi. Có hôm đi rạc cả chân mà không tìm được dáng vẻ của thanh niên nào mê cồng chiêng cả, buồn cái bụng lắm! A Đẩu, hàng xóm của nghệ nhân A Đoàn chia sẻ: “Cái bụng của A Đoàn tốt lắm. Nó đi biểu diễn tạc tượng khắp nơi cũng là muốn nói cho mọi người hiểu ý nghĩa sâu nhất của nghề này. Nó truyền dạy cho mình và nhiều người khác nữa. Chỉ sợ một ngày, linh hồn của buôn làng mình không còn”.
Nghệ nhân A Đoàn bên bộ tượng tái hiện một gia đình truyền thống Tây Nguyên.
Truyền đi những thông điệp
Không vô cớ mà nỗi buồn của A Đoàn hay A Đẩu cứ dai dẳng như những cơn mưa rừng. Sẫm tối, nhìn những căn nhà lặng lẽ dưới các tán cây, mắt A Đoàn cụp xuống buồn thiu. Ông thổn thức: Mỗi bức tượng được tạc ra đều mang thông điệp cả, thông điệp cho hiện tại, cho tương lai. Nhiều buôn làng đêm đến là thanh niên đua nhau đi uống rượu, đàn ông có khi đánh cả phụ nữ… vẻ đầm ấm trong các hình mẫu xưa tuột dần. Những ngày hội, tôi đi đến từng nhà lý giải về ý nghĩa của các bức tượng cho mọi người hiểu và đối chiếu với cuộc sống của mình.
Theo lời A Đoàn, tôi tìm gặp các già làng. Các già làng nói việc tạc tượng đặt ở nhà mồ là xuất phát từ hai truyền thuyết của người bản địa nơi đây. Một truyền thuyết kể rằng ngày xưa các vị tù trưởng giàu mạnh của các dân tộc Tây Nguyên khi chết đều chôn theo người để hầu hạ nhưng đến thời gian sau họ dùng gỗ làm hình nhân thay thế cho người sống. Còn truyền thuyết khác kể về một cô gái nổi tiếng xinh đẹp, siêng năng lại hát hay, múa khéo nhất vùng nên được rất nhiều chàng trai thầm yêu, trộm nhớ. Nhưng chẳng may cô gái bị mất đột ngột và có một chàng trai vì quá đau buồn nên đã ngồi khóc bên mộ nàng. Sau đó chàng trai chết và hóa thành tượng gỗ ngồi canh giữ và trò chuyện với nàng hằng ngày.
Các truyền thuyết trên đều muốn nói lên nỗi niềm thương nhớ người đã mất một cách chân thành mãnh liệt của những người đang sống. Vì vậy mà họ đã tạc những pho tượng để hằng ngày ngồi đó tâm sự cho người thân đỡ buồn và giúp gìn giữ phần mộ sau khi đã làm lễ bỏ mả.
Tượng nhà mồ của người Tây Nguyên thiên về thể hiện mảng khối chứ không chú tâm vào từng chi tiết, được tạo bởi những nguyên liệu lấy từ trong thiên nhiên như rễ, vỏ và lá cây rừng cùng với than củi, máu của những con vật dùng để hiến sinh… Người làm tượng phải nắm được tất cả sắc thái, độ tinh anh của người đã khuất để tái tạo trên những bức tượng. Người càng uy tín khi khuất núi, bức tượng càng sắc sảo và cầu kỳ.
Giờ đây, những nghệ nhân ở Tây Nguyên như A Đoàn còn tái hiện ngay hình ảnh những người đang sống và nhiều sản phẩm khác như chim chóc, muông thú dùng để trang trí nội thất hay đặt trong khuôn viên gia đình. Dù đa dạng và có những biến đổi nhưng bất kỳ sản phẩm nào cũng truyền tải những thông điệp. Chỉ tay vào bức tượng “Người đàn bà chịu khó”, A Đoàn trầm tư: Nét đẹp thánh thiện và đáng kính nhất của phụ nữ Tây Nguyên đó là cần cù và chịu khó. Lớp trẻ giờ ham chơi lắm còn học đòi nhiều thói hư. Bức tượng này như lời nhắc nhở họ hãy quay về vẻ đẹp giản dị của mình.
Nói về chuyện được thức tỉnh nhờ tượng, thì A Linh ở xã Đác Sao là một điển hình. Hai năm trước A Linh khá lười làm, chỉ quậy phá, uống rượu. Khi được A Đoàn truyền nghề tạc tượng, kể chi tiết về ý nghĩa những bức tượng hay những người đàn ông trách nhiệm, người đàn ông của buôn, cũng như tâm sự về lẽ sống… anh đã từng bước nhận ra cái đẹp, sự nhân nghĩa, giá trị lao động và đối xử tốt với cộng đồng.
Trong dòng chảy cuộc sống
Những nghệ nhân tạc tượng gỗ thật sự đã đóng góp thêm cho cuộc sống đương đại sản phẩm nghệ thuật đặc sắc đó là tượng gỗ dân gian. Một số nghệ nhân cũng đã nhập vào dòng chảy của cuộc sống để những tinh hoa được lan tỏa ra cộng đồng.
Nghệ nhân A Đoàn khoe: Thấy tôi đam mê tạc tượng từ tấm bé, lại đi khắp nơi truyền dạy nên có hội thi tạc tượng nào từ cấp huyện, tỉnh hay cấp khu vực tôi đều được mời chấm giải. Thấy nhân dân khắp nơi háo hức xem, say mê với từng đường nét trên các tác phẩm lòng tôi như xốn xang và trào dâng lòng tự tin rằng ngày càng nhiều người biết đến người Tây Nguyên với những nét đẹp đặc trưng.
Nhiều nghệ nhân đang nỗ lực “giữ lửa” văn hóa, không chỉ muốn cộng đồng trong nước biết tới mà nhiều khách quốc tế trầm trồ trước nét đẹp của tượng gỗ Tây Nguyên. Bởi đó vừa là những tác phẩm nghệ thuật, vừa mang ý nghĩa tâm linh nhưng không hề có cảm giác cách biệt mà trái lại, rất gần gũi, thân quen. Đó có thể là nét đăm chiêu của già làng, nét hồn hậu của phụ nữ, cảnh lao động sản xuất… nhưng lại có thể làm vơi đi bao nhọc nhằn của cuộc sống.
