Tấm lòng người giữ nghề
Nhắc đến Hậu Ái, xã Vân Canh (Hoài Đức, Hà Nội) là nhắc đến địa chỉ nức tiếng một thời với những món đồ chơi Trung thu truyền thống như đèn ngôi sao, ông tiến sĩ, ông đánh gậy… Song, gần hai chục năm nay, trong những biến chuyển chóng mặt của đời sống, Hậu Ái chỉ còn duy nhất gia đình bà Nguyễn Thị Tuyến giữ nghề. Mỗi năm, gia đình bà cung cấp chừng 1.700 sản phẩm cho Bảo tàng Dân tộc học, Khu di tích Hoàng Thành Thăng Long, các trường học quanh khu vực. “Gia đình tôi vẫn tiếc cái nghề một thời phát đạt từ thế hệ cha mẹ tôi. Từ lúc lên 10 tuổi, tôi đã giúp đỡ gia đình, chạm tay vào những công đoạn đơn giản nhất của nghề, như cắt giấy. Đến nay, nghề đã “ngấm” vào máu 43 năm. Vả lại, trước mùa Trung thu, các cơ quan, các trường vẫn đến đặt hàng. Vì các cháu nhỏ, nên tôi lại nhận lời, vượt qua cả gánh nặng cơm áo” - bà Tuyến tâm sự.
Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến, các công đoạn của nghề làm đồ chơi truyền thống (như vót khung, cắt giấy, dán, tô vẽ các chi tiết…) không phức tạp, nhưng đòi hỏi sự cần cù. Để “trụ” được, có thu nhập trang trải cuộc sống bà Tuyến mở quán nước nhỏ cạnh nhà, chồng bà làm công ty. Công việc thật sự phục vụ cho các em nhỏ là từ cuối tháng 5 (Âm lịch) hằng năm. Khi đó, bà mua và chẻ nứa làm khung ngôi sao, ông tiến sĩ... và những ngày sau thì ráp sản phẩm. Đến gần rằm tháng Tám, lúc khách chưa kịp lấy hàng, ngôi nhà của bà ngập tràn màu sắc lung linh vui nhộn của các sản phẩm đẹp. Những ngôi sao năm cánh được cắt dán rực rỡ. Những ông tiến sĩ, ông đánh gậy bằng giấy được xếp cẩn thận chuẩn bị “chu du”, phục vụ lứa tuổi thần tiên trong những đêm hội, đêm phá cỗ.
Cũng ở ngoại thành Hà Nội, làng Đàn Viên, xã Cao Viên (Thanh Oai) từng nổi tiếng với nghề làm đèn kéo quân, pháo bông. Do không nhiều người mua đồ cho con cái, sản phẩm làm ra ế ẩm nên người dân bỏ nghề. Đến nay chỉ còn vài nghệ nhân “giữ lửa cho nghề” như các ông Vũ Văn Sinh, Nguyễn Văn Quyền… Cách đây 10 năm đến thăm nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền, ông tâm sự: “Đèn kéo quân chỉ dành cho những người hoài cổ, một số ít trẻ em thích thú”. Gia đình ông cũng không tránh được gánh nặng cơm áo, buộc lòng phải tăng gia sản xuất, chăn nuôi để có thu nhập. Nay trở lại, ông Quyền vẫn một lòng tâm huyết tất bật với lượng sản phẩm khách các nơi đặt hàng. Tuy thu nhập không cao nhưng ông được vợ ủng hộ, nên có thời gian và an tâm làm việc. Ông Quyền tự hào: “Cha tôi truyền lại rằng nghề này đã có cách đây hơn 300 năm. Nay nghề mai một, tôi thấy rất buồn. Dẫu thế tôi vẫn muốn giữ. Bởi giữ nghề không chỉ là giữ gìn món đồ chơi con trẻ, mà còn là giữ nếp sống văn hóa truyền thống”.
Chung tâm huyết ấy, nghệ nhân Vũ Văn Sinh, người vẫn cố gắng truyền dạy cho một số ít thanh niên còn hứng thú với nghề làm đèn kéo quân Đàn Viên cho biết: “Trẻ em dù say sưa với món đồ chơi nào thì vẫn cần phải “biết mặt” trò chơi truyền thống. Ở mỗi món đồ chơi lại chất chứa một cái đẹp khác nhau, rất bổ ích”.
Trong khu vực nội thành Hà Nội ngày xưa có rất nhiều nghệ nhân làm đồ chơi Trung thu như mặt nạ giấy bồi, đèn kéo quân… đến nay chỉ còn vợ chồng ông Nguyễn Văn Hòa ở phố Hàng Than còn trụ lại với nghề. Rẽ xuống Phú Xuyên, một huyện ở phía nam Hà Nội, chúng tôi đến thăm làng Xuân La và gặp gỡ một số nghệ nhân còn giữ nghề nặn tò he - món đồ chơi từng khiến trẻ em cả vùng nông thôn và thành thị say mê. Một số nghệ nhân đã lập trang điện tử, nhằm giới thiệu nghề đến với khách quốc tế, góp phần bảo tồn vẻ đẹp của món đồ chơi mộc mạc này.
Khơi thêm những giá trị
Nhận thấy ý nghĩa của việc giúp trẻ tìm về với cội nguồn của đồ chơi Trung thu truyền thống, nhiều trường học đã mời các nghệ nhân đến dạy trong các giờ học ngoại khóa, hoặc đưa học sinh đến tận nhà các nghệ nhân để tìm hiểu, nhất là mỗi mùa Trung thu. Các địa chỉ như Bảo tàng Dân tộc học, Ban quản lý Phố cổ Hà Nội, Lễ hội Mặt nạ… cũng mời những nghệ nhân giỏi nghề, giàu tâm huyết đến giảng dạy, hướng dẫn cho trẻ em biết đến các đồ chơi Trung thu truyền thống, thậm chí để các em cùng tham gia sáng tạo.
Bên những chiếc đèn kéo quân truyền thống.
Vợ chồng nghệ nhân Nguyễn Văn Hòa kể: Trước đây, vào mỗi mùa Trung thu mỗi gia đình thường sắm vài chiếc mặt nạ giấy bồi cho con đi chơi. Nay thì thật hiếm hoi. Thế nhưng suốt 42 năm qua vợ chồng ông vẫn làm nghề và sáng tạo dần lên đến 64 khuôn hình các con vật, nhân vật trong cổ tích, trong phim ảnh. Mỗi vụ, vợ chồng ông cung cấp ra thị trường khoảng 2.000 sản phẩm. Em Hoàng Thị Khuyên, học sinh lớp 7, từng được hướng dẫn làm đèn ngôi sao tại đình Kim Ngân (phố Hàng Bạc) hớn hở: “Em rất thích được học cắt giấy làm đèn ông sao, làm những món đồ xinh xinh. Trung thu nào em cũng sẽ tự làm đồ chơi cho mình và em!”.
Với nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến, dịp Tết Trung thu 2016 này, ngoài một số cơ quan quen thuộc, có gần 10 trường học đã mời bà đến dạy cách làm đèn ông sao, ông tiến sĩ, hay đến kể chuyện về ý nghĩa của những trò chơi này trong buổi phá cỗ. Lịch đã kín, nếu còn trường học nhờ thì bà truyền đạt cho giáo viên để họ chủ động hướng dẫn cho học sinh. Những việc làm như thế chính là cách khơi thêm giá trị về những món đồ chơi truyền thống và văn hóa dân tộc mà các nghệ nhân vẫn đang miệt mài cố gắng thực hiện.
Không ít người dân cho biết, nhiều em nhỏ ngày nay còn biết đến những món đồ chơi truyền thống trong vô vàn những món đồ chơi khác chính là nhờ công lao của các nghệ nhân. Dù nhọc nhằn, vất vả, cuộc sống còn nhiều khó khăn và sản phẩm nhiều khi còn bị ghẻ lạnh, nhưng họ vẫn lặng lẽ bảo tồn nghề xưa. Một số nghệ nhân hy vọng ngày càng nhiều trẻ em quay lại với những món đồ chơi truyền thống, thông qua hình thức giáo dục, giao lưu và trải nghiệm như đã diễn ra trong gần chục năm qua.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Thành, Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề truyền thống tò he Xuân La (Phú Xuyên), người thường được mời dạy nặn tò he cho trẻ em ở các lễ hội, khu đô thị mới tin tưởng: “Trẻ em rất muốn được tự tay làm những món đồ chơi. Nhất là được cùng nặn, vẽ, cắt dán dưới sự hướng dẫn của người lớn. Nhiều em rất có khả năng sáng tạo. Nếu chúng ta có cách thức phù hợp, vừa dạy cho các em, khơi dậy niềm thích thú thì ngày càng nhiều em quay lại với đồ chơi trung thu truyền thống”.
