Giáo dục kỹ năng sống

Sống và kỹ năng sống

Kỹ năng sống (KNS) là khái niệm có nhiều định nghĩa, được sử dụng rộng rãi nhằm vào mọi lứa tuổi trong mọi lĩnh vực hoạt động. Vào đầu thập kỷ 90 thế kỷ trước, các tổ chức Liên hợp quốc như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Quỹ cứu trợ Nhi đồng LHQ (UNICEF), Tổ chức Giáo dục, khoa học và văn hóa LHQ (UNESCO) đã chung sức xây dựng chương trình giáo dục KNS cho thanh thiếu niên, bởi, theo UNICEF, những thử thách mà trẻ em và thanh niên phải đối mặt là rất nhiều... Vậy KNS là gì?

Theo WHO, đó là khả năng thích nghi và hành vi tích cực cho phép cá nhân có thể đối phó hiệu quả với nhu cầu và thách thức của cuộc sống hằng ngày. Còn theo UNICEFF, đó là tập hợp rất nhiều kỹ năng tâm lý xã hội và giao tiếp cá nhân giúp cho con người đưa ra những quyết định có cơ sở, giao tiếp một cách có hiệu quả, phát triển các kỹ năng tự xử lý và quản lý bản thân nhằm giúp họ có một cuộc sống lành mạnh và có hiệu quả, v.v.

Có thể thấy, mỗi định nghĩa về KNS được thể hiện dưới những góc nhìn khác nhau, song đều thống nhất trên nội dung cơ bản. Ấy là những kỹ năng thực hành mà con người cần để có được sự an toàn, cuộc sống khỏe mạnh với chất lượng cao; hướng vào việc giúp con người thay đổi nhận thức, thái độ và giá trị trong những hành động theo xu hướng tích cực và mang tính chất xây dựng. Nói cách khác, kỹ năng sống là tập hợp các kỹ năng mà con người có được thông qua học tập, đúc rút kinh nghiệm để xử lý những vấn đề nảy sinh trong cuộc sống.

Sở dĩ cần nói rõ như vậy là để chúng ta cùng chung cơ sở nhìn nhận thật khách quan rằng, KNS chính là lĩnh vực kiến thức hết sức quan trọng mà phần lớn chúng ta chưa được giáo dục, rèn rũa thật chu đáo từ thời HS, SV, gây ra không ít hạn chế trong thể hiện năng lực sống và làm việc khi vào đời, lập nghiệp...

Hầu hết những người quan tâm, trong đó có cả các nhà giáo dục và chuyên gia tâm lý đều nhận thấy không chỉ lứa tuổi HS, SV mà ngay cả người lớn chúng ta cũng còn thiếu KNS, còn rất vụng về, lúng túng trong xử lý những tình huống. Một hiện trạng đáng lo ngại diễn ra khá phổ biến hiện nay là người lớn thường không hiểu tâm lý trẻ em, dẫn đến đối xử với các em quá nặng nề, tạo nhiều áp lực lên con trẻ. Nhà tâm lý học Ðinh Ðoàn tâm sự: Có học sinh chỉ vì trót đánh mất quỹ lớp, đánh mất ghế thôi mà tự tìm đến cái chết. Hay trong gia đình, có em chỉ vì được bảy điểm môn toán mà bố đánh què tay. Thử hỏi, cứ như vậy, nếu chẳng may bị mất xe đạp thì các em sẽ nghĩ thế nào? Nếu các bậc thầy cô, cha mẹ tâm lý hơn, biết quan tâm chia sẻ thì liệu có em nào dại dột thế không? Vậy là, chúng ta thường hay áp đặt các em cần phải có kỹ năng đối mặt cái nọ cái kia, nhưng dường như chính bản thân chúng ta chẳng có chút kỹ năng nào trong giáo dục con cái...

Hướng về lớp trẻ

Trước hết cần thấy rằng, cho đến nay, việc giáo dục KNS ở ta vẫn chưa thật sự được quan tâm. Trái lại, nói như chuyên viên tâm lý Huỳnh Văn Sơn, cố vấn Trung tâm chăm sóc tinh thần ý tưởng Việt thì "thuật ngữ kỹ năng sống đang được sử dụng khá phổ biến nhưng có phần bị "lạm dụng" khi chính những người huấn luyện hay tổ chức và các bậc cha mẹ cũng chưa thật hiểu gì về nó". Ðó là một bất cập đáng ngại. Trong khi đó, từ nhiều thập niên trước đây, HS, SV ở nhiều nước trên thế giới đã được học về những tình huống sẽ xảy ra trong cuộc sống; cách đối diện và đương đầu với những khó khăn; cách đối phó thích ứng với các tai nạn như cháy, động đất, thiên tai...; cách vượt qua những trở lực trong cuộc đời cũng như cách tránh những mâu thuẫn, xung đột, bạo lực giữa người và người.

Như trên đã đề cập, KNS là những kỹ năng thuộc về tính cách, không mang tính chuyên môn, nhưng lại cực kỳ cần thiết trong mọi trường hợp, hoàn cảnh và lứa tuổi. Nếu ta có đầy đủ các kiến thức trong cuộc sống, nhưng lại chưa có KNS (bao gồm kỹ năng giao tiếp; kỹ năng từ chối/ thương thuyết; kỹ năng ra quyết định/ giải quyết vấn đề; kỹ năng tư duy sâu sắc; kỹ năng tăng định hướng nội lực; kỹ năng xây dựng sự tự tin/ lòng tự trọng...) và biết sử dụng linh hoạt các kỹ năng này thì không bảo đảm được là ta sẽ có thể đưa ra quyết định hợp lý, giao tiếp có hiệu quả hay có mối quan hệ tốt với những người khác. Vì vậy, bất kể ai cũng cần có các kỹ năng đặc biệt cho cuộc sống.

Tuy nhiên, giáo dục KNS cần lưu tâm hơn đến lớp trẻ. Do đặc điểm kinh tế - xã hội chi phối, hiện có nhiều gia đình chỉ quan tâm đến việc kiếm tiền, đáp ứng nhu cầu vật chất cho con em mà lãng quên việc dạy bảo con em những kỹ năng cần thiết trong cuộc sống như: kỹ năng ứng xử, giao tiếp; tự bảo vệ..., dẫn đến nguy cơ một bộ phận lớn trong lớp trẻ ngày nay phát triển chưa toàn diện. Tương tự, tình trạng thanh, thiếu niên bỏ đi bụi, tự tử, ăn chơi sa ngã, gia nhập các băng đảng trộm cướp; tình trạng nhiều sinh viên ra trường với tấm bằng loại ưu nhưng vẫn "bị" các nhà tuyển dụng lắc đầu với lý do kỹ năng ứng xử các tình huống còn yếu do chưa được trang bị KNS... cho thấy việc giáo dục KNS đã trở nên cấp bách. Bởi vậy, đã đến lúc việc giáo dục KNS trong các nhà trường phải thật sự trở thành nền tảng căn bản tương tự như các môn giáo dục cơ bản khác mà ở đó thời gian thực hành được hết sức coi trọng.

Là những chủ nhân tương lai của đất nước, là nguồn nhân lực trí thức trong công cuộc xây dựng xã hội, vậy mà tiếc thay, lối sống, thái độ học tập của một bộ phận trong lớp trẻ đang trở nên đáng lo ngại khi nó mài mòn trí lực, thể lực của không ít HS, SV hiện nay. Một nền giáo dục xứng đáng không thể chấp nhận như vậy! Giờ đây, nếu không nhanh thì đã quá muộn, ngành giáo dục cần sớm thống nhất chương trình cùng phương thức tổ chức để kịp thời lấp đi "lỗ hổng" về KNS do lâu nay quá chậm trễ và thụ động. Cùng đó, hoạt động giáo dục cần có những buổi ngoại khóa, sinh hoạt đoàn, thậm chí là tăng cường một số môn học về KNS thực tế, lý tưởng sống của tuổi trẻ... thay cho các môn học lý thuyết khô khan hiện tại. Tất nhiên, điều quan trọng trước hết là mỗi HS, SV hãy dành cho mình chút thời gian suy ngẫm để sống tốt hơn, đi đúng hướng và lựa chọn những việc làm có ích cho bản thân và xã hội.

* Nếu không nhanh thì đã quá muộn, ngành giáo dục cần sớm thống nhất chương trình cùng phương thức tổ chức để kịp thời lấp đi "lỗ hổng" về  kỹ năng sống do lâu nay quá chậm trễ và thụ động.

Tinh thần tương trợ bạn bè là một giá trị sống.