Giáo dục đạo đức từ trong gia đình

Báo động từ cuộc sống

Gia đình có vai trò quan trọng trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ. Đó là điều không bậc làm cha mẹ nào phủ nhận. Văn hóa nước ta là nền văn hóa trọng gia đình. Với nền giáo dục trong các gia đình truyền thống, bao thế hệ Việt Nam đã trưởng thành, biết trọng lễ, nghĩa, biết yêu thương, chung thủy, trách nhiệm, biết hy sinh vì nghĩa lớn... và những con người như thế đã tạo nên nhiều thành tựu lớn lao cho đất nước. Những phẩm chất nêu trên là những giá trị đạo đức mà bất cứ thời đại xã hội nào cũng cần đến. Thế nhưng, xã hội phát triển, bối cảnh sống thay đổi đã làm cho người Việt Nam có những thay đổi trong nhìn nhận về các giá trị sống, đồng thời cũng làm bộc lộ những hạn chế nhất định trong cách thức giáo dục của gia đình truyền thống và tạo ra nhiều áp lực cho các bậc cha mẹ trong giáo dục đạo đức thế hệ trẻ.

Quá trình hội nhập quốc tế và mở cửa ngày càng sâu rộng, với mạng xã hội như một phương tiện kết nối và truyền thông nhanh chóng và rộng khắp, hệ giá trị sống của thế hệ trẻ thay đổi nhanh chóng và đa dạng hóa nhờ khả năng tiếp cận nhiều thông tin, nhiều loại giá trị trên khắp thế giới.

Sự thay đổi hệ giá trị sống của mỗi cá nhân dẫn đến thế hệ trẻ có những đòi hỏi mới về cách thức ứng xử với họ trong cuộc sống nói chung, trong giáo dục đạo đức nói riêng.

Bất cập trong giáo dục gia đình...

Thực tế hiện nay cho thấy trong gia đình đang tồn tại nhiều bất cập về cách thức giáo dục con cái. Nhất là ở thành phố, phổ biến là tình trạng cha mẹ chăm lo cho con thái quá, gánh vác mọi công việc trong xã hội cũng như trong gia đình với hy vọng các con tập trung học tập tốt. Nhưng hệ quả là không ít em lớn lên mà không hề nghĩ đến trách nhiệm của mình với những thành viên khác trong gia đình, không ý thức được bổn phận của mình đối với cộng đồng, xã hội. Nói cách khác, không ít em đã trở lên vô cảm trước những hiện tượng, sự kiện xã hội. Lẽ đương nhiên, sự thiếu trách nhiệm trong các quan hệ xã hội cùng thái độ vô cảm sẽ dễ dàng đưa các em đến với những hành vi lệch chuẩn.

Nhiều người làm cha mẹ cũng hiểu rằng họ cần phải hiểu con, tôn trọng con... Tuy nhiên một tâm lý tiềm ẩn về tôn ti trật tự, về "quyền lực" của người làm cha mẹ - những giá trị ứng xử từ nền giáo dục truyền thống vốn đã thẩm thấu sâu trong con người họ làm cho không ít người làm cha mẹ có cách hành xử cứng nhắc với con, ép con nghe theo các quyết định của mình mà không kiên nhẫn nghe những lời giải thích của con trẻ, không cùng con chia sẻ những vấn đề trong cuộc sống của các em... Thực tế hiện nay các trung tâm tư vấn tâm lý thường phải tiếp nhận không ít trẻ có vấn đề trong ứng xử, từ những hành vi lệch chuẩn, đến vi phạm pháp luật, thậm chí là tự tử, mà một trong những nguyên nhân là do các em cảm thấy cô đơn ngay trong gia đình mình, cảm thấy khôngcó người chia sẻ, quan tâm.

Theo khảo sát, nếu năm 2005 có khoảng 400 thanh niên dưới 18 tuổi tự tử thì đến năm 2010 con số này đã lên đến 600 em. Còn theo kết quả một cuộc khảo sát được tiến hành năm 2009 - 2010 trên hơn hai nghìn thanh niên cho thấy có đến 3,5% số thanh niên thỉnh thoảng và 1,4% người thường xuyên nghĩ đến việc tự tử. Kết quả của một số nghiên cứu cho thấy rằng sự dễ dãi nuông chiều hay sự độc đoán, quá nghiêm khắc của cha mẹ trong giáo dục con đều có xu hướng làm cho các em hay có những hành vi bạo lực với người khác hoặc thậm chí vi phạm pháp luật.

Không ít người đã phó mặc trách nhiệm giáo dục con cho nhà trường và xã hội. Trong khi đó, giáo dục trong nhà trường và ngoài xã hội hiện nay cũng có nhiều vấn đề bất cập. Sự quá tải trong truyền thụ kiến thức cho học sinh và áp lực từ những đánh giá xã hội về thành tích của các nhà trường đã làm cho các thầy cô không có đủ thời gian chăm lo giáo dục đạo đức cho học sinh một cách cặn kẽ, khoa học để các em có thể thấu hiểu và có những trải nghiệm cảm xúc thật sự với những giá trị đạo đức. Trong môi trường nhà trường, không ít em chỉ cảm nhận được "quyền uy" của các thầy cô hơn là sự cảm thông, chia sẻ. Cuộc khảo sát nêu trên cũng cho thấy, chỉ có từ 1% đến gần 3% số thanh niên được hỏi lựa chọn thầy, cô giáo là người tham vấn cho họ trong những vấn đề về sức khỏe, tình yêu, hôn nhân và sinh lý - tình dục. Trong khi đó, ngoài xã hội lại xuất hiện rất nhiều những hiện tượng tiêu cực mà các em có thể chứng kiến hằng ngày. Những cách ứng xử thiếu văn hóa của người lớn, tệ nạn xã hội như nghiện hút, mại dâm, tham ô, tham nhũng, "văn hóa phong bì"... cùng rất nhiều vụ án được thông tin trên báo chí làm cho thế hệ trẻ băn khoăn về các giá trị đạo đức mà cha mẹ, thầy cô đã giảng dạy, truyền thụ cho các em, mong muốn các em tuân thủ. Nguy hại hơn, không ít trường hợp các em có thể chứng kiến những hành vi đó ở ngay chính cha mẹ mình - những người mà bằng lời nói vẫn luôn hướng con đến những giá trị đạo đức tốt đẹp.

Và, những việc cần thay đổi

Với tư cách là những người giáo dục thế hệ trẻ, các bậc cha mẹ phải là những người cần chủ động thay đổi chính mình. Để có thể cải thiện hiệu quả giáo dục đạo đức cho con cái, họ cần phải am hiểu những kiến thức về tâm lý trẻ, về phương pháp giáo dục. Điều khó hơn, cần thiết hơn nhưng cũng dễ thay đổi hơn là các bậc cha mẹ phải thể hiện được những hiểu biết, mong muốn giáo dục con một cách khoa học của họ trong hành động thực tế bằng cách điều chỉnh những giá trị đạo đức truyền thống vốn ăn sâu trong con người họ, nhưng không còn phù hợp; luôn kiểm soát những hành động của bản thân theo những chuẩn mực đạo đức mà họ đã truyền thụ cho các con. Có như vậy, cha mẹ mới có thể thật sự là những tấm gương sáng cho con cái họ. Nhưng, giáo dục gia đình chỉ có thể đạt được hiệu quả khi môi trường xã hội cùng có những tác động tích cực đồng hướng. Nói cách khác, cần phải triệt để thực hiện giảm thiểu những hiện tượng tiêu cực, những cách ứng xử thiếu văn hóa trong xã hội. Chỉ khi đó, nhờ giáo dục của gia đình, nhà trường và các tổ chức đoàn thể, qua những gì trực tiếp chứng kiến trong xã hội, các em mới có thể thật sự thẩm thấu những giá trị của các chuẩn mực đạo đức.