N.Ô-xtơ-rốp-xki khởi thảo tiểu thuyết Thép đã tôi thế đấy từ cuối năm 1930, ban đầu còn viết mò, sau đó phải đọc cho một người tự nguyện làm thư ký chép... Bản thảo đầu tiên gửi đến tòa soạn tạp chí "Ðội cận vệ trẻ" không được chấp nhận, tác giả phải nài nỉ ban biên tập xem xét lại. Tháng 2-1932, nhà văn Mác Kô-lô-xốp - Phó Tổng Biên tập tạp chí - đã đọc bản thảo của tác giả trẻ liền một mạch và cùng Thư ký Tòa soạn An-na Ka-ra-va-ê-va ra tay nhuận sắc. Bản thảo hoàn chỉnh hiện lưu giữ được còn in bút tích của 19 người, trong đó có nhà văn A-lếch-xan-đrơ Xê-ra-phi-mô-vich (nổi tiếng về tiểu thuyết Suối thép). Nhiều người đã trực tiếp đến tận nhà N.Ô-xtơ-rốp-xki để làm việc, nhờ đó tác giả giữ được những đoạn quan trọng, như suy nghĩ của Pa-ven sau khi viếng thăm nghĩa trang đồng đội "Cái quý nhất của con người ta là sự sống. Ðời người chỉ sống có một lần. Phải sống sao cho khỏi xót xa, ân hận vì những năm tháng đã sống hoài, sống phí, cho khỏi hổ thẹn vì dĩ vãng ti tiện và hèn đớn của mình...".
Tháng 4-1932, tác phẩm được ra mắt trong tạp chí "Ðội cận vệ trẻ", tháng 11 năm đó xuất bản thành sách.
Thép đã tôi thế đấy từng được chép tay và lưu truyền trong các tù binh ở nhà tù Xta-rô-da-go (Bun-ga-ria), được người dân đòi tái bản để đọc trong các thành phố Xê-va-xtô-pôn, Lê-nin-grát bị giặc vây hãm hồi mùa đông khắc nghiệt 1942. Trong hoàn cảnh không có điện, in bằng phương pháp thủ công, 10.000 bản sách đã ra đời và bán hết trong vòng hai giờ!
Tác phẩm của N.Ô-xtơ-rốp-xki đã được nhiều lần đưa lên màn ảnh: năm 1942 - phim Thép đã tôi thế đấy do hai xưởng Ki-ép và A-skha-bát hợp tác sản xuất; năm 1956 - phim Pa-ven Coóc-sa-ghin của xưởng Ki-ép; năm 1975 - bộ phim 6 tập Thép đã tôi thế đấy của xưởng Ðốp-gien-cô và gần đây, Trung Quốc làm thành bộ phim truyện truyền hình 20 tập (1999).
Thép đã tôi thế đấy nhận được nhiều khen ngợi của những bậc tượng đài văn chương. Về sau, nhà văn M.Kô-lô-xốp viết: "Ðọc từng dòng từng dòng, tôi thấy hiện rõ một tài năng thông minh và dũng cảm đã đến với văn học, mang theo một nhân vật đầy mong đợi; một nhân vật có nghị lực không mệt mỏi, có ý chí kiên định đồng thời rất mẫn cảm với tất cả những gì thuộc tính nhân văn. Trước thời Pa-ven Coóc-sa-ghin, trong văn học Xô-viết thường thấy những nhân vật tiêu cực thú vị hơn, lấn át cả những nhân vật tích cực". Nhà thơ Bô-rít Pa-xte-nắc (giải Nô-ben văn học 1958) trên chuyến tàu ra mặt trận năm 1943 đã ghi trong nhật ký về một lễ báo công tại địa điểm có khu điền trang của văn hào Tuốc-ghê-nhép, các đoàn viên xuất sắc nhất đã tưởng nhớ Tuốc-ghê-nhép và nhắc đến Nhi-ca-lai Ô-xtơ-rốp-xki...
Trong Bách khoa thư của Anh xuất bản có ghi nhận: "Thép đã tôi thế đấy của N.Ô-xtơ-rốp-xki kể chuyện về thành công của một người tật nguyền trẻ tuổi". Bên cạnh đó, sách dẫn lại lời của Ăng-đrê Gi-đơ (1869-1951), nhà văn Pháp nhận Giải Nô-ben 1947 từng đến tận nhà thăm và chứng kiến N.Ô-xtơ-rốp-xki tuy bị cột chặt vào giường bệnh mà vẫn tiếp tục làm việc: "Tôi nhìn thấy một chúa Giê-su hiện đại đang soạn cuốn sách Phúc âm Cách mạng".
Phần lớn những bảng xếp hạng uy tín nhà văn đều dựa vào lượng sách bán được của nhà văn đó, và nếu căn cứ vào thông số quan trọng này, thì tác giả Thép đã tôi thế đấy xứng đáng được xếp vào tốp 10 nhà văn uy tín nhất thế giới. Trên văn đàn, nhà văn Nga Xô-viết N.Ô-xtơ-rốp-xki với Thép đã tôi thế đấy có lẽ chỉ thua tác giả người Anh với tiểu thuyết bộ ba Chúa nhẫn. Cho đến thời điểm này, Thép đã tôi thế đấy đã được tái bản 772 lần bằng 75 thứ ngữ dân tộc thuộc các nước Liên Xô cũ với tổng ấn lượng 56 triệu bản, cộng với ba triệu bản bằng 54 thứ ngữ các dân tộc khác trên thế giới. Ấy là chưa tính đến số phận của nó ở Trung Quốc: riêng đất nước hàng tỷ dân này đã ấn hành đến 15 triệu bản.
(Theo A&F - Nga)
