Thi sĩ Lưu Trọng Lư viết trong Di cảo (từ 1933-1990): “Tôi không thể nhớ được tôi đã đọc và bao nhiêu nước mắt tôi đổ ra...”. “Vì Truyện Kiều là một sự không cùng” (tr 12,13, sách Nhật ký đọc Kiều. Lưu Trọng Lư. NXB Nhà văn 1995).Vì thế, cả cuốn sách Nhật ký đọc Kiều mang dáng dấp một cõi lòng riêng tư, sự từng trải riêng của đời ông, trước kiệt tác thi ca cổ điển của thi hào Nguyễn Du mà ông rất yêu: Truyện Kiều. Chính bởi vậy, tất yếu ông phải tìm đến một hình thái văn chương cũng hoàn hảo như sự thành thực của chính mình: ông đã viết như là nhật ký. Và có thể, khi ông đi tới cùng cõi văn chương Truyện Kiều bằng chính sự thành thực tận cùng của cõi lòng ông, thì chúng ta- những kẻ hậu sinh- đã nhân đó mà học được ở ông một phép xử thế, không chỉ với văn chương Kiều, một cách đầy văn hóa.
Tập sách mở đầu bằng một bài viết cách đây đã hơn 80 năm, đăng trên tờ Phụ nữ thời đàm số 13, ngày 10-12-1933, nhan đề Mấy lời chiêu tuyết cho Vương Thúy Kiều (góp vào cuộc tranh luận về Truyện Kiều). Khi ấy Lưu Trọng Lư mới 21 tuổi, một thi sĩ đầu xanh tuổi trẻ sáng giá của trào lưu Thơ Mới đầy lãng mạn và bồng bột. (ông sinh 1912 ở Quảng Bình). Trên tờ Phụ nữ thời đàm ông lớn tiếng bênh vực nhân vật Kiều (đang bị muôn vàn lời ong tiếng ve từ báo chí đương thời cho là “phường trăng gió”, “đồ đàn bà hư hỏng, trắc nết”…). Thi sĩ trẻ Lưu Trọng Lư “cả gan” đối lập, cho Kiều là vô tội, là hình ảnh rất linh hoạt, rất hoàn toàn của vũ trụ, rất phong phú, rất dồi dào, rất đẹp đẽ. Ở Kiều cái gì cũng vượt quá tầm thường, từ cái nhan sắc, đến cái tài đức, cái tính tình. Và khi người ta bảo Kiều là người nhẹ dạ, cả tin, nông nổi, thì thi sĩ Lưu Trọng Lư vẫn nhất mực cho Kiều là người sâu sắc và có một mối từ tâm lớn...
Ngay từ buổi ban đầu chạm mặt Truyện Kiều, như một tác phẩm cổ điển mẫu mực của thi ca Việt Nam, và Kiều như một thân phận đàn bà ba đào, ghềnh thác, đáng cảm thương nhất về người phụ nữ Việt Nam xưa, thi sĩ Thơ Mới Lưu Trọng Lư đã có ngay cách tiếp cận đúng đắn về văn hóa ứng xử, với một cử chỉ mỹ học chính xác: chiêu tuyết cho Kiều. Và cũng chính vì thế, Nhật ký đọc Kiều còn làm ta trọng thị ông hơn nữa, bởi ông đã “thủy chung như nhất” với cách ứng xử văn hóa ấy với Truyện Kiều trong suốt đời ông, cho đến khi xuôi tay nhắm mắt.
Là một thi sĩ hơn ai hết, chỉ vì hơn ai hết, Lưu Trọng Lư thành thực (nhận xét của Hoài Thanh trong Thi nhân Việt Nam, cho rằng khát vọng thành thực là khát vọng lớn nhất của các thi sĩ Thơ Mới), Lưu Trọng Lư không thực thi phép ứng xử của ông với Truyện Kiều và nàng Kiều với thái độ duy lý tranh biện lạnh lùng, mà trước hết, với tinh thần tri âm tri kỉ của một tấm lòng thành. Như thế, ông đã đích thực gặp được Nguyễn Du- đúng như một thi nhân với một thi nhân.
Đi suốt chiều dài sách 150 trang, trở lại thế giới Truyện Kiều cùng ông, đọc lại cùng ông những bài thơ chữ Hán của Nguyễn Du mà ông đặc biệt yêu thích, rồi cùng cảm thấu, suy tư, hồi cổ, kể cả cùng ông rưng lệ và thăng hoa nữa (khi đọc phác thảo một kịch bản chưa kịp đặt tên của ông, gồm bảy cảnh, với nàng Kiều là nhân vật chính), neo chặt một trọng lực tình thương của ông, đến mức cuối phác thảo kịch, ông đã kêu lên, đầy mến yêu và thán phục:
Liễu xanh! Liễu xanh ngàn liễu xanh
Trời đất sáng trưng lòng thiếu nữ
Nghìn thu vang dội khúc chung tình
Thì ta sẽ phải vỡ lẽ, muốn hiểu, yêu và đi đến...cõi/hay đến đáy một tác phẩm văn chương đích thực, điều cốt yếu đầu tiên là phải... có lòng. Không có lòng, không có tình, lạnh lẽo dửng dưng, dễ gì thấu suốt được biết bao nhiêu lệ của Tố Như đã chảy quanh thân Kiều (Thơ Tố Hữu), và dễ gì như Lưu Trọng Lư, chỉ mãi mãi thấy Kiều đẹp “dẫu đầm đáy nước chẳng nhòa nét gương”, và cả đời Kiều dẫu 15 năm lưu lạc giang hồ vẫn cứ là “lịch sử của một giọt nước mắt trong sáng”.
Cũng chỉ có ông, một thi sĩ thành thiệt đến lơ ngơ giữa đời, như “con nai vàng ngơ ngác/ đạp trên lá vàng khô”, mới đi được vào giữa những trang Kiều, như thâm nhập vào tận đáy thế giới chữ nghĩa riêng của Nguyễn Du, để thấy Truyện Kiều, ngoài tính cách là bản cáo trạng tội ác bọn quan lại sai nha phong kiến, còn là, và nhất định đã là một quyển kinh về tình thương. Tình thương cha, thương mẹ, thương chị em ruột thịt, thương người... như thể thương thân của nàng Kiều, đã in dấu ấn rất rõ tình thương mênh mông... của thi hào Nguyễn Du với thân phận những người đàn bà tài sắc mà bạc mệnh...
Phát hiện tình thương cao cả mà tận tụy của nàng Kiều, thi sĩ Lưu Trọng Lư đã phát hiện ra cái lòng nhân, nguồn cội tình thương của Nguyễn Du trong Kiều mà theo ông đó cũng là chữ nhân trong tình tự của dân tộc Việt Nam. Và tất cả những phát hiện lớn, những cảm hiểu riêng biệt, độc đáo ấy của thi sĩ Lưu Trọng Lư trong hơn 60 năm đọc Kiều đã khiến ông tìm ra một lối đọc Kiều gượng nhẹ. Theo sự nghĩ ngợi suy tư của ông, Nguyễn Du đã viết Kiều tế nhị đến như thế, bởi nghệ thuật trong thơ trước hết là vấn đề tế nhị, mà tế nhị chính là sở trường của Nguyễn Du. Lưu Trọng Lư quả thật đã lấy cái tế nhị của lòng mình, của chính nghệ thuật Thơ Mới để hiểu, để vỡ vạc cho đến ngọn ngành cái tế nhị nghệ thuật của Nguyễn Du trong Kiều. Ông viết như chính lòng ông rằng, có lẽ Nguyễn Du đã nhiều nước mắt khóc cho cuộc đời này, nên mới chắt lọc được giọt nước mắt trong trẻo nhất là Truyện Kiều và cùng lúc, Nguyễn Du đã đạt đến cái cuối cùng tinh tế của thi ca là tế nhị. Theo Lưu Trọng Lư, “cái tế nhị này đến bao giờ thì ta chẳng biết, nó bay lúc nào, ta chẳng hay... chỉ biết: người đọc đụng mạnh là nó sẽ tan!”.
Quả là Truyện Kiều đã vượt ngưỡng thời gian và không gian để trở thành một tác phẩm không cùng về giới hạn văn chương. Và chính thế nó gần như một thách thức lớn nhất cho những ai muốn đọc vỡ chữ thơ trong Truyện Kiều!
Thi sĩ Lưu Trọng Lư là một trong số ít người đã chạm đến đáy của cái không cùng đó, chỉ vì ông đã chiêm bái, cảm hiểu một thi sĩ bằng chính con mắt và tấm lòng của một thi sĩ. Ông đã hiểu thơ bằng thơ và đã đau cho Kiều bằng chính những nỗi đau ân tình của mình, với trái tim thi sĩ...
Học từ ông một phép ứng xử văn hóa với văn chương Kiều, ta đã và sẽ còn cảm giác áy náy, băn khoăn, vì thế hệ hậu sinh hôm nay ít kẻ thích và muốn hiểu nàng Kiều như một thân phận văn chương kinh điển Việt Nam, như một tâm sự lớn được gửi gắm vào Truyện Kiều của thi sĩ Nguyễn Du... mà lắm khi, thật đáng buồn, vì người ta chỉ hiểu Kiều như một gái lầu xanh và bừa bãi dùng tên nàng Kiều để chỉ nghề bán phấn buôn hương thời hiện đại...
Vậy nên, ta vẫn phải một lần nữa khâm phục và hàm ơn thi sĩ Thơ Mới Lưu Trọng Lư bởi phép ứng xử văn hóa, bởi tinh thần tri âm của ông với tác phẩm văn chương, điều mà hôm nay sao cứ bị rơi rụng tàn phai trong người đọc văn chương thời hiện đại, và có khi, với cả người nghiên cứu và nhà nghệ sĩ sáng tạo của văn chương hôm nay, khi thế kỷ 21 đã sang gần hết hai thập niên?...
