Khau Vai - huyền thoại chuyện tình Cao nguyên đá
Câu chuyện đã xa xưa lắm, không biết có từ bao giờ mà đến nay vẫn còn âm vang mãi trong lòng nhiều thế hệ người dân ở vùng núi đá tai mèo Hà Giang. Truyện kể về một chàng trai người dân tộc Mông yêu cô gái người Giáy, sẽ chẳng có chuyện gì xảy ra nếu hai dân tộc này không có xích mích và hiềm khích từ trước đó. Những cuộc xô xát, bạo lực đã xảy ra giữa hai dân tộc. Cuộc hôn nhân đã không thành do bị cấm đoán. Mối tình đầu đời đẹp là vậy, khát vọng yêu đương, khát khao hạnh phúc đang hừng hực trong lòng đôi bạn trẻ người Mông và người Giáy là vậy... nhưng vì cộng đồng dân tộc, vì dòng họ mình và để tránh cho một cuộc xung đột giữa hai bộ tộc, đôi trai gái đành ngậm ngùi chia tay trong nước mắt tại nơi mà họ đã bỏ trốn đến với lời ước hẹn mỗi năm sẽ gặp nhau một lần tại đây. Nơi đó nay thuộc xã Khau Vai, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang.
Cướp vợ
Người Mông ở Hà Giang tập trung chủ yếu ở các huyện vùng núi đá là Ðồng Văn, Mèo Vạc, Quản Bạ, Yên Minh... Tục cướp vợ của người Mông đã có từ rất xưa, với ý nghĩa ban đầu thì đây là phong tục văn hóa đẹp và rất nhân văn. Tục cướp vợ là lối mở cho những cuộc hôn nhân gặp nhiều vướng mắc về hoàn cảnh gia đình. Ðối với những đôi trai gái yêu nhau mà bị gia đình, dòng họ ngăn cấm hay vì thách cưới quá cao mà không thể lấy được nhau... thì chàng trai dùng cách cướp vợ mà tục xưa của người Mông cho phép làm vậy.
Theo tục cũ, khi một chàng trai và một cô gái thích nhau, hoặc trường hợp đặc biệt hơn là chỉ phía chàng trai có tình cảm với cô gái, chàng trai sẽ nhờ một số bạn bè đi 'bắt vợ' cùng mình.
Khi bị bắt về nhà chàng trai, cô gái sẽ được ở riêng một phòng trong vòng ba ngày. Trong thời gian này, chàng trai không được gặp cô gái, mọi chuyện liên quan đến việc thuyết phục cô gái về làm vợ mình đều phải nhờ đến mẹ hoặc chị, em gái. Khi mẹ hoặc chị, em gái của chàng trai đưa váy áo cho cô gái thay, nếu cô gái mặc bộ váy áo đó nghĩa là cô đã đồng ý lấy chàng trai làm chồng. Lúc đó gia đình chàng trai sẽ nhờ người làm mối đến nhà cô gái bàn chuyện cưới xin và chuẩn bị các lễ vật cần thiết theo lễ thách cưới của nhà gái. Cô gái sẽ được làm vía, cúng ma nhà chàng trai.
Nhưng tục cướp vợ cũng tồn tại những mặt trái đáng bị lên án khi cô gái không thích người con trai đó mà gia đình nhà trai dựa vào quyền thế của mình ép duyên, bắt cô gái về làm vợ và những bi kịch về số phận cùng nỗi đau của nhiều thiếu nữ đã xảy ra.
Chọc sàn
Người Tày tập trung đông nhất ở các huyện vùng núi đất của Hà Giang như: Bắc Quang, Quang Bình, Vị Xuyên, Hoàng Su Phì, Xín Mần... Trong nhiều câu chuyện về tình yêu, hẹn hò đôi lứa của người Tày ở đây thì tục chọc sàn rủ người yêu đi chơi được xem là độc đáo và đặc trưng nhất. Theo những người Tày thì tục này đã có từ lâu và đến nay còn được một số ít thanh niên Tày sử dụng như một 'chiêu bài' rất hiệu quả để tiếp cận và chinh phục người con gái mà không phải qua cửa ải của 'bố mẹ vợ' tương lai khó tính.
Bà Hoàng Thị Thoa, người dân tộc Tày ở Quang Bình nhớ lại những khoảnh khắc đầy ngọt ngào và lãng mạn của thời thanh xuân với những đêm tâm sự tàn canh, mãn sáng cùng người yêu bên bờ suối. Bà Thoa kể: Ngày đó, chúng tôi mới quen nhau, cứ đến đêm người yêu của bà (mà nay là chồng) lại dùng gậy chọc vào vị trí chỗ bà nằm ngủ để đánh thức và rủ bà đi ra vách đá ngồi tâm sự cho tới gần sáng mới về.
Tục chọc sàn của người Tày được bà Thoa giải thích như sau: Khi người con trai thấy ưng ý một người con gái nào đó thì sẽ tiến hành tiếp cận, tìm hiểu nàng, từ việc tìm hiểu xem nhà nàng ở đâu, tuổi tác, hoàn cảnh gia đình, tìm hiểu vị trí phòng ngủ và giường nằm của nàng... nếu được nàng ưng ý thì buổi tối chàng đến nhà người yêu nấp dưới gầm sàn nhà, đợi khuya thì dùng gậy chọc vào sàn nhà, nơi người yêu ngủ để gọi nàng ra ngoài tâm sự. Biết đó là tín hiệu của bạn trai đang gọi mình, cô gái nhẹ nhàng dậy đi ra ngoài và tránh không để cho bố mẹ biết, đến gần sáng sẽ trở về ngủ tiếp.
Tục chọc sàn cũng xảy ra những chuyện ngoài ý muốn và buồn cười khi chàng trai 'chọc nhầm' vào nơi ngủ của bố mẹ người yêu.
Trèo cột mỡ
Trèo cột mỡ là tục cũng rất độc đáo trong tình yêu của thanh niên Tày nhưng đến nay, tục này đã bị mai một. Bà Hoàng Thị Thoa kể rằng: Xưa kia nếu trai gái đã có tình ý với nhau, mong được kết duyên và được gia đình hai bên đồng ý, chàng trai sẽ đến nhà cô gái vào đêm khuya và trèo cột để lên phòng cô gái và có thể ngủ qua đêm với người yêu. Nhưng để có được điều đó người con trai sẽ phải trải qua một thử thách rất gian nan. Ðể vào phòng người yêu, chàng trai phải trèo qua chiếc cột nhà được gia đình bôi đầy mỡ rất trơn, chiếc cột thông với phòng ngủ và có lối vào, nếu chàng trai đó khéo léo trèo qua được chiếc cột đó thì có thể leo lên phòng người yêu tâm sự và ngủ tại đó luôn.
