1 Dù tuổi cao, chân đã chậm nhưng khi nhắc đến thời thanh niên xung phong, vợ chồng ông Nguyễn Hữu Nghê, bà Nguyễn Thị Mật ở xã Quảng Hưng (Quảng Xương, Thanh Hóa) như bỗng trẻ lại, hào hứng. Câu chuyện của ông bà đưa tôi trở lại những ngày tháng oanh liệt cùng đồng đội tuổi đôi mươi, những thanh niên xung phong trẻ trung, sôi nổi, gan dạ dùng thuyền nan vận tải lương thực, đi qua kênh Nhà Lê (kênh Than) và nhiều sông, kênh khác, vượt qua bao gian khổ, dưới mưa bom bão đạn để chi viện cho các chiến trường miền nam.
Tháng 5/1965, khi đó ông Nghê, bà Mật mới cưới nhau và đang là thanh niên xung phong làm nhiệm vụ tại Công trường sân bay Sao Vàng thì được lệnh chuyển về Công ty Vận tải thuyền nan, lúc đó cũng vừa thành lập, trực thuộc Ủy ban Hành chính Thanh Hóa, do hai ông Đào Đức Hinh và Lê Văn Tào-cùng là Phó Trưởng ty Giao thông Thanh Hóa trực tiếp chỉ huy. Ông Nghê nhớ lại: "Nhận nhiệm vụ với một công việc hoàn toàn mới, chúng tôi được tổ chức học chính trị, huấn luyện kỹ thuật chèo lái thuyền, bốc xếp, bảo vệ hàng, cách ứng phó khi băng qua sông và sự rình rập của quân thù".
Trước đó, các công trường đan thuyền được mở ra ở huyện Thường Xuân, Thạch Thành và một số xã hai bờ sông Chu, sông Mã. Nguyên vật liệu là nứa, tre, luồng và mây, vỏ sắn, củ nâu. Nhiệm vụ đan thuyền được giao cho các lão nông nhiều kinh nghiệm và chỉ sử dụng phương pháp truyền thống, không dùng kim loại để tránh thủy lôi của quân thù. Đợt đầu đan được xong 2.500 thuyền thì việc lựa chọn lực lượng vận tải gồm 5.000 nam nữ thanh niên khỏe mạnh cũng vừa hoàn tất. Bà Mật tiếp lời chồng: "Ngoài việc trực tiếp vận tải, tôi cũng làm Phó phòng tổ chức của Công ty Vận tải thuyền nan. Lực lượng thanh niên xung phong đều nhiệt tình hăng hái, sẵn sàng chấp nhận hy sinh gian khổ. Đội hình được biên chế thành các đơn vị cấp đại đội. Mỗi đại đội có từ 50-70 thuyền, mỗi thuyền có hai chiến sĩ".
Đợt tiếp theo "binh đoàn" có thêm 3.100 thuyền và được bổ sung, tăng cường lực lượng ở tỉnh Hà Nam Ninh (trước đây). Thuyền của bà con ngư dân cũng được huy động, sửa chữa để thực hiện nhiệm vụ khẩn trương vận tải lương thực ra chiến trường. Theo các cựu thanh niên xung phong, tải trọng của mỗi thuyền là từ 2-3 tấn. Các thuyền nan ngược dòng sông Mã lên Lang Chánh, Bá Thước, Cẩm Thủy để lấy lương thực. Sau đó, tập kết về bến kênh Nhà Lê thuộc xã Quảng Thắng (TP Thanh Hóa) chờ lên đường. "Binh đoàn thuyền nan" cứ theo con nước thủy triều mà luồn lách theo kênh Nhà Lê, kênh Son, kênh Sắt, Cát Vàng, đi qua Lạch Bạng, Lạch Cờn, Lạch Quèn, Hoàng Mai, Cầu Bùng vượt sông Lam, sông La để vào đến tận Chu Lễ (Hương Khê, Hà Tĩnh), tổng chiều dài khoảng hơn 500km qua các kênh, con sông lớn, nhỏ.
Cùng thời gian này, thanh niên xung phong Nguyễn Hữu Vinh ở xã Quảng Hưng (Quảng Xương) đang làm nhiệm vụ ở Trung đoàn 94 (Cục Vận tải quân đội) cũng được điều về Công ty Vận tải thuyền nan. Ngồi tâm sự cùng vợ chồng ông Nguyễn Hữu Nghê, mắt ông Vinh rơm rớm: "Các thủy thủ đã phải vừa khéo tay chèo lái, kéo dây, vừa phải mưu trí ngụy trang, phòng tránh, sẵn sàng hy sinh xương máu bảo vệ thuyền hàng. Cứ 15 phút máy bay quần thảo một lần, trút bom xuống các cung đường, kênh Nhà Lê, cầu, phà. Tôi không thể nào quên hai liệt sĩ, là hai cô gái đi hai chuyến với tôi bị dính bom. Trong đó một cô không tìm thấy xác".
2 Theo ông Lê Đức Lập, Phó Chủ tịch Hội cựu Thanh niên xung phong tỉnh Thanh Hóa, từ năm 1965-1969, các lực lượng giao thông vận tải tỉnh Thanh Hóa đã vận chuyển được hơn một triệu tấn hàng hóa vào các chiến trường. Thời gian đó mảnh đất Thanh Hóa đã hứng chịu 13 vạn tấn bom do máy bay thả và 20.490 quả đại bác của tàu chiến Mỹ, hơn 7.750 người của Thanh Hóa đã hy sinh, 7.896 người bị thương. Trong đó 1.296 người thuộc ngành giao thông vận tải hy sinh.
Làm xong nhiệm vụ của tỉnh giao, "Binh đoàn thuyền nan" Thanh Hóa lại được giao nhiệm vụ tiến vào tuyến lửa Quảng Bình để tiếp tục phục vụ vận tải. Nhưng từ Hà Tĩnh vào Quảng Bình thì không còn đường sông đi tiếp, chỉ còn có hai cách: một là đi bộ để khiêng vác thuyền, hai là đưa thuyền nan vượt biển. Với tinh thần "Tất cả cho tiền tuyến", phương án hai được chấp nhận. Tổng cộng, có 110 thuyền với 361 thủy thủ khỏe mạnh, mưu trí, dũng cảm nhất được tuyển chọn vào đội quân đưa thuyền nan vượt biển. Các thanh niên xung phong đã từ Cửa Hội vượt quãng biển với chiều dài 87 hải lý, chống đỡ với sóng to gió lớn, tránh sự săn lùng của tàu địch để vào đến Đồng Hới, nhận 36.000 tấn hàng rồi chở theo nhánh sông Kiến Giang, lên tận Thác Tre để giao hàng. Từ đây, lực lượng thanh niên xung phong Thanh Hóa lại dùng xe đạp, chở hàng đi tiếp vào tận chiến trường.
Ông Chu Vĩnh Hiệp, Chủ tịch Hội cựu Thanh niên xung phong tỉnh Nghệ An cho biết, trong những năm tháng oanh liệt ấy, tỉnh Nghệ An cũng huy động hàng nghìn thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến làm nhiệm vụ tải lương thực, sửa chữa đường, nạo vét kênh Nhà Lê. Các nhóm thuyền chở gạo trú ẩn, neo đậu tránh bom sát mép nhà dân có đợt cả tháng trời, nhưng không một người dân nào đụng đến một hạt gạo. Người dân còn giúp trục vớt thuyền, giúp đỡ thủy thủ khi chẳng may dính bom địch.
3 Ông Lê Văn Thành, Chủ tịch Hội cựu Thanh niên xung phong tỉnh Thanh Hóa, chia sẻ: Từ đầu năm 1965, cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ đã mở rộng ra các tỉnh phía bắc, nhất là từ Thanh Hóa trở vào. Phà Ghép và hệ thống giao thông chiến lược chung quanh khu vực đều là những mục tiêu hủy diệt của không quân và pháo từ ngoài khơi của đế quốc. Nơi đây cũng được xem như là "túi bom", "tọa độ lửa". Các lực lượng, từ người lính làm nhiệm vụ bắn máy bay địch, thanh niên sửa chữa đường, nạo vét kênh Nhà Lê, phá thủy lôi và bom từ trường… đều anh dũng làm nhiệm vụ.
Ngoài bến chính, lực lượng thanh niên xung phong đã mở thêm hai tuyến đường cầu phà song song phà Ghép, là bến phà Ngọc Trà và bến phà Hải Châu với quyết tâm không để cho giao thông bị ngưng trệ. Theo bà Nguyễn Thị Tấn, nguyên Phó Chủ tịch Hội cựu Thanh niên xung phong tỉnh Thanh Hóa, để vận tải thuyền nan đạt hiệu quả, tỉnh Thanh Hóa cũng huy động một lực lượng thanh niên không nhỏ, phần lớn là nữ làm nhiệm vụ nạo vét bùn ở kênh Nhà Lê suốt từ Thanh Hóa vào Nghệ An. Bà Tấn kể: "Vì phải bám theo thủy triều, nên khi nước rút, dù là nửa đêm, đầu sáng, giữa trưa, hay vào giờ cao điểm máy bay bắn phá ác liệt chúng tôi đều phải ra thi công. Dòng kênh nước cạn nhất cũng ngang thắt lưng, phải lựa thật khéo mới xúc được xẻng bùn đưa vào thúng. Tiếp đó, là hàng người đứng dầm mình dưới nước chuyền tay nhau đưa bùn đất vào bờ".
Tượng đài Thanh niên xung phong Thanh Hóa đã được xây dựng trên đất Hàm Rồng. Bến phà Ghép năm xưa bị đánh phá ác liệt, nay đã được thay thế bởi một cây cầu khá lớn với bốn làn xe chạy, thuộc phường Hải Châu, thị xã Nghi Sơn. Kênh Nhà Lê đã được "chữa lành" những vết thương do bom đạn, để tiếp tục phục vụ công tác thủy lợi. Nhiều nữ thanh niên xung phong trở về sau nhiều năm cống hiến cho cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc đã trở thành tấm gương vượt khó, làm kinh tế giỏi, đóng góp sức mình xây dựng cuộc sống mới. Họ không nhắc nhiều về những năm tháng cũ, nhưng trong tâm hồn họ, kỷ niệm cuộc đời "lính không quân hàm" gian khổ, hiểm nguy mà hào hùng ấy vẫn luôn sống động, là bệ đỡ vững chãi cho cốt cách, nhân phẩm. Trong tâm trí của nhiều người, "binh đoàn thuyền nan" mãi là dấu ấn đáng tự hào của ý chí, sự sáng tạo và lòng yêu nước.
"Chúng tôi chẳng nguôi quên những năm tháng oanh liệt đó, với những con người dám quyết tử vì mục tiêu chung. Và chúng ta ngày nay cũng khó mà
lý giải được, lúc đó, những thanh niên nam nữ, ăn không đủ no nhưng đã làm được
những việc phi thường, khuân vác và chuyên chở lượng hàng hóa khổng lồ bằng đoàn
thuyền thô sơ"- cựu thanh niên xung phong Nguyễn Hữu Vinh xúc động nói.
