Không chỉ đáp ứng các yêu cầu mang tính vật chất kỹ thuật, kiến trúc còn phải phát huy được đặc trưng của địa điểm và văn hóa địa phương để tạo nên sự bền vững về mặt tinh thần cho con người - chủ thể của kiến trúc.
Năm 1987, Liên hợp quốc xác định: Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng những nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng của các thế hệ tương lai trong việc đáp ứng các nhu cầu của họ. Nói cách khác, đây là kết quả tổng hòa của ba mặt cơ bản: Bền vững về môi trường, kinh tế và xã hội. 40 năm sau, các mục tiêu phát triển bền vững (17 SDGs) của Liên hợp quốc vẫn xoay quanh ba nội dung này và đã được đưa vào chính sách vĩ mô của nhiều quốc gia.
1. Từ góc độ cá nhân, tôi quan tâm tới mục đích cốt lõi của phát triển bền vững là vì con người (ở hiện tại và cả tương lai) nên luôn coi trọng yếu tố văn hóa. Bởi, văn hóa có khả năng đóng góp mạnh mẽ cho sự phát triển kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường. Các giá trị và niềm tin của con người định hình mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên cũng như cách thức con người quản lý và tác động đến tự nhiên. Cùng với đó, tôi cho rằng, cần bổ sung yếu tố kỹ thuật và công nghệ với vai trò là công cụ để phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.
Các yếu tố xã hội, kinh tế, kỹ thuật đại diện cho xu thế toàn cầu hóa, hiện đại hóa. Hai yếu tố văn hóa và tự nhiên đại diện cho địa phương hóa. Toàn cầu hóa là không thể tránh khỏi song phải dựa trên sự tôn trọng các giá trị văn hóa thì mới bảo đảm ổn định xã hội, làm tiền đề cho sự phát triển bền vững.
Kiến trúc là thực thể trung gian giữa con người với văn hóa và tự nhiên, là sự hiện thực hóa mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên và môi trường văn hoá-xã hội. Kiến trúc là sản phẩm văn hóa đáp ứng nhu cầu của con người, nên nếu kiến trúc thuận theo tự nhiên thì sẽ giúp con người chung sống lâu dài với những yếu tố bất lợi, giảm thiểu nguy cơ và thiệt hại do thiên tai, đồng thời tiết kiệm chi phí xây dựng và vận hành.
Nói cách khác, văn hóa-kiến trúc-tự nhiên là một thể thống nhất, là triết lý dẫn đường trong hành trình nỗ lực bền bỉ nhằm tạo ra những nơi chốn nhân văn và bền vững cho người dân Việt Nam. Kiến trúc ở đây bao hàm không gian và hình dáng công trình, cấu trúc và vật liệu tạo nên nó. Triết lý này có thể giúp biến đổi những điều mà lâu nay vẫn bị coi là không thể/ khó khăn (trong thực tế cuộc sống cũng như trong suy nghĩ/ ý thức chung của xã hội) trở thành có thể/ có cơ hội trong thực hành kiến trúc, từ quy hoạch tổng thể, chi tiết đến kiến thiết từng đơn vị/thực thể công trình. Chính vì vậy, cần có những nhận thức rộng mở về cả ba yếu tố tạo nên triết lý bền vững trong kiến trúc hôm nay.
Thứ nhất, văn hóa là sự phản ánh con người, với những nhu cầu đa dạng, với các điều kiện kinh tế-xã hội của các tầng lớp khác nhau trong xã hội.
Thứ hai, tự nhiên là để chung sống chứ không phải để chinh phục. Thiên nhiên không phải là phần thừa kế ông bà để lại cho chúng ta hưởng thụ mà là chúng ta đang vay mượn của con cháu tương lai.
Cuối cùng, kiến trúc cần có trách nhiệm với môi trường tự nhiên và môi trường văn hóa-xã hội. Mỗi yếu tố cấu thành thực thể kiến trúc đều có sự liên hệ với đồng thời văn hóa và tự nhiên của nơi bao chứa nó. Bởi vậy, vật liệu thân thiện để tạo dựng những cấu trúc nhân tạo theo cách tự nhiên, để tổ chức những không gian thiết yếu cho con người, với những hình thể hữu cơ, sống động là một lựa chọn ý nghĩa cho kiến trúc bền vững.
2. Trong kiến trúc, vật liệu thân thiện là những vật liệu dễ khai thác, sẵn có ở địa phương, như vật liệu tự nhiên với đất, đá, tre, gỗ... Chúng là vật liệu truyền thống, quen thuộc với cư dân, đem lại cho họ cảm nhận dễ chịu, gần gũi với thực thể kiến trúc dù có thể nó được thiết kế với tầm nhìn, tri thức mới của kiến trúc sư. Những vật liệu tái chế từ sắt, giàn giáo, chai nhựa cũng có thể được sử dụng theo cách thức mới mẻ, nhằm nới rộng biên độ trong thực hành kiến trúc và tạo nên diện mạo đặc trưng, giàu có về tinh thần tuy có thể hạn chế về điều kiện vật chất. Với quan niệm dùng vật liệu này, cư dân sở tại có cơ hội tham gia hành trình kiến tạo kiến trúc “cho mình” và cho cộng đồng, bên cạnh vai trò của kiến trúc sư, ngay từ bước lập dự án và thiết kế kiến trúc, trong giai đoạn xây dựng, và cả khi sửa chữa, cải tạo, nâng cấp trong quá trình sử dụng.
2. Trong kiến trúc, vật liệu thân thiện là những vật liệu dễ khai thác, sẵn có ở địa phương, như vật liệu tự nhiên với đất, đá, tre, gỗ... Chúng là vật liệu truyền thống, quen thuộc với cư dân, đem lại cho họ cảm nhận dễ chịu, gần gũi với thực thể kiến trúc dù có thể nó được thiết kế với tầm nhìn, tri thức mới của kiến trúc sư. Những vật liệu tái chế từ sắt, giàn giáo, chai nhựa cũng có thể được sử dụng theo cách thức mới mẻ, nhằm nới rộng biên độ trong thực hành kiến trúc và tạo nên diện mạo đặc trưng, giàu có về tinh thần tuy có thể hạn chế về điều kiện vật chất. Với quan niệm dùng vật liệu này, cư dân sở tại có cơ hội tham gia hành trình kiến tạo kiến trúc “cho mình” và cho cộng đồng, bên cạnh vai trò của kiến trúc sư, ngay từ bước lập dự án và thiết kế kiến trúc, trong giai đoạn xây dựng, và cả khi sửa chữa, cải tạo, nâng cấp trong quá trình sử dụng.
Tôi nhớ lại quá trình xây dựng Không gian thân thiện BE, tại tỉnh Quảng Ninh, khoảng 10 năm trước. Vốn yêu thích các chất liệu tự nhiên và hiểu biết sâu sắc về sản vật địa phương, chủ đầu tư mong muốn xây dựng một không gian nhà hàng có thể thể hiện được rõ nét đặc trưng địa phương. Ở nơi đó, khách không chỉ được thưởng thức các món ăn địa phương ngon lành mà còn thật sự được thư giãn. Chúng tôi đã lựa chọn đất và tre là hai vật liệu chính yếu, vốn sẵn có ở địa phương. Tổng thể công trình là một bức tường trình bằng đất, dài khoảng 80m, theo hình zigzag, tạo nên các không gian khác nhau, nhập nhằng giữa chia cách và hợp nhất/hòa đồng. Tại mỗi không gian như vậy, không có vách ngăn để phân định ranh giới giữa bên trong (có mái) và bên ngoài (có cây), giữa nội thất (để sử dụng) và ngoại thất (để nhìn ngắm). Các khu vực sử dụng được liên thông với nhau qua những khoảng trống so le; hệ mái trên cao cũng không trùng khớp với mặt sàn bên dưới. Đất được xử lý một cách khoa học, nghiền mịn, trộn phụ gia và đầm kỹ bằng máy để tăng độ cứng và khả năng chịu nước. Do đó, việc thi công dễ dàng hơn nhiều lần so phương pháp thủ công. Những cây tre làm mái được xếp thành hai lớp dày, có khoảng đệm để vừa giảm bức xạ nhiệt vừa góp phần điều tiết ánh sáng…
Không gian thân thiện BE được thiết kế với tinh thần phối hợp với tự nhiên, ứng xử hài hòa và thích ứng với địa điểm đồng thời phần nào có thể tái hiện tự nhiên, theo nghĩa gợi ấn tượng, cảm xúc về thiên nhiên, phát triển và tiếp nối tinh thần của tự nhiên. Trong một không gian như vậy, con người và vật liệu đều như cùng được thở, trở nên thân thiện với nhau, dễ chịu bên nhau.
Trong hơn 15 năm thực hành thiết kế các công trình dân sinh cũng như nghiên cứu, viết về kiến trúc kể từ năm 2009 đến nay, tôi luôn hướng đến các yếu tố bền vững trong công việc của mình. Các quan điểm thiết kế của tôi đều tuân thủ một số nguyên tắc xuyên suốt: Kiến trúc bền vững là một sự kiến tạo bền vững, không phải đột phá, đột biến mà là đổi mới cái đang có, chuyển hóa từng bước để tạo nên sự thay đổi tích cực và có sự tiếp nối về văn hóa; kiến trúc bền vững không phải là bất biến mà có khả năng thích ứng linh hoạt với sự thay đổi của môi trường, sự phát triển của xã hội và sự đa dạng nhu cầu của con người và cộng đồng.
Bản chất kiến trúc là sự tổng hòa các mặt đối lập. Vì thế, kiến trúc bền vững cần phát huy được những mối liên hệ đa chiều, đa lĩnh vực, tạo ra những cơ hội phát triển đa dạng, cộng sinh đa ngành nghề cho con người. Đặc biệt, kiến trúc bền vững tạo cơ hội cho sự hồi sinh những truyền thống tốt đẹp của cộng đồng, mở ra khả năng tái thiết lập sự cân bằng ổn định cho xã hội, tái sinh những giá trị tinh thần cốt lõi của con người.
(*) Bài viết có sự tham khảo các nhận định, ý kiến của hai TS, KTS Trần Quốc Thái và Nguyễn Trí Thành.
