“Nghệ thuật hắc ám”
Theo hãng thông tấn RIA Novosti của Nga, các tài liệu mới được giải mật của Chính phủ Anh cho thấy, Phòng Nghiên cứu thông tin (IRD) thuộc Bộ Ngoại giao Anh là đơn vị được giao nhiệm vụ đặc biệt bí mật là biên tập các tin tức cho chiến dịch “tuyên truyền đen”. Đơn vị có trụ sở ở Westminster từng sử dụng nhiều chiến thuật khác nhau để đánh lạc hướng dư luận. Một trong số đó là soạn ra các báo cáo giả gửi đến các chính phủ hoặc phóng viên, nhà báo… nhằm tuyên truyền về Liên Xô (trước đây) như một mối đe dọa nghiêm trọng.
Theo đó, cơ quan an ninh của Anh cung cấp thông tin tình báo cho IRD để đơn vị này soạn ra các báo cáo trích dẫn một vài dữ kiện và phân tích được lựa chọn cẩn thận có chủ đích nhằm bóp méo thông tin. IRD cũng thiết lập và điều hành một số tổ chức lấy danh nghĩa là hoạt động độc lập, song nhận tài trợ của Chính phủ Anh.
Một “nghệ thuật hắc ám” khác của cơ quan này là giả mạo tuyên bố của các tổ chức và cơ quan truyền thông ở các nước khác, nhằm tung tin thất thiệt hoặc tạo ra những thuyết âm mưu gây bất lợi cho đối thủ của nước Anh. Chẳng hạn, từ năm 1965 đến năm 1972, IRD đã giả mạo ít nhất 11 tuyên bố của hãng thông tấn nhà nước của Liên Xô Ria Novosti, gây hiểu nhầm và xuyên tạc những quan điểm, chính sách của Liên Xô trong quan hệ quốc tế lúc bấy giờ. IRD cũng giả mạo tài liệu về Tổ chức Anh em Hồi giáo (MB) ở Trung Đông, cô lập những người theo chủ nghĩa dân tộc châu Phi hoặc kích động căng thẳng chủng tộc…
Mặc dù tác động của các chiến dịch IRD thường khó đánh giá rõ rệt, song nhìn chung công chúng không có nhiều cơ hội để phân biệt các tin tức giả hay thông tin xuyên tạc và vì vậy dễ bị chi phối về mặt thông tin. Mỗi khi tin giả gây ra phản ứng giận dữ và kích hoạt dư luận theo định hướng của mình, đó được coi là một thành tựu lớn của IRD. Tài liệu giải mật cho thấy “quan chức Anh tỏ ra hài lòng” khi tài liệu giả được xuất bản trên các tờ báo ở các quốc gia mục tiêu, hoặc có khi các tờ báo phương Tây cũng vô tình sử dụng tài liệu từ IRD.
IRD đã ngừng hoạt động vào năm 1977, tuy nhiên các nhà nghiên cứu đưa ra bằng chứng cho thấy những nỗ lực “tuyên truyền đen” tương tự kéo dài trong gần 10 năm sau đó và không loại trừ vẫn tiếp diễn với nhiều hình thức khác. Nhiều năm sau những chiêu trò truyền thông sai lệch trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, năm 2010, trong phiên điều trần về chính sách ngoại giao của Anh dẫn đến cuộc chiến Iraq vào năm 2003, Chủ tịch Ủy ban điều tra là Sir John Chilcot đã chủ trì phiên điều trần với nhiều quan chức tình báo và ngoại giao Anh. Theo đó, các quan chức này đã không chỉ ra được bằng chứng để kết luận rằng, chính phủ của Tổng thống Iraq lúc đó là Saddam Hussein “sở hữu vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD)”, song chính quyền Anh đã vin vào WMD làm cái cớ để cùng Mỹ phát động cuộc chiến xâm lược Iraq, với mục đích sau này được xác định là lợi ích kinh tế từ nguồn cung dầu mỏ.
Trước khi phát động một cuộc chiến thực địa, chiến tranh thông tin được áp dụng nhằm mục đích tạo nên môi trường thông tin hỗn loạn, bất lợi khiến đối thủ không thể biện minh cho cuộc chiến, từ đó hủy hoại uy tín của đối thủ trên trường quốc tế, còn phương Tây thì có cớ tập hợp sự ủng hộ mạnh mẽ để chống lại đối thủ. Ngày nay, với sự bùng nổ của các mạng xã hội như Facebook, Twitter…, việc lan truyền tin giả, thông tin sai lệch lại càng gây khó khăn cho công chúng.
Kịch bản để phát động chiến tranh
Nayirah là một cô bé 15 tuổi, đã làm rung chuyển nước Mỹ vào cuối năm 1990 khi ra điều trần trước Quốc hội Mỹ về cuộc xâm lược của Iraq vào Kuwait. Nayirah khai rằng, khi làm tình nguyện viên trong bệnh viện tại Kuwait, cô đã chứng kiến cảnh lính Iraq lấy những đứa bé sơ sinh ra khỏi lồng ấp để chúng qua đời trên sàn nhà. Song cuối cùng, câu chuyện của Nayirah được chứng minh là một tin giả (fake news).
Ở thời điểm đó, hầu như mọi phương tiện truyền thông đều đưa lại lời khai của Nayirah, tạo ra hiệu ứng truyền thông mạnh đến nỗi gây làn sóng phẫn nộ tại nhiều nước. Nhưng trước đó, có một thông tin mà không mấy người biết là tổ chức tự xưng Công dân vì Kuwait tự do (do “Chính phủ Kuwait lưu vong” tài trợ) đã ký hợp đồng trị giá 10 triệu USD với công ty quan hệ công chúng khổng lồ của Mỹ là Hill & Knowlton, để vận động giới chức Mỹ can thiệp quân sự nhằm hất cẳng Iraq khỏi Kuwait. Khi nhóm họp kín về nhân quyền của Quốc hội Mỹ họp vào tháng 10/1990, Hill & Knowlton đã sắp xếp để một cô gái Kuwait 15 tuổi kể câu chuyện về các em bé sơ sinh Iraq trước Quốc hội.
Bài viết về “Chiến dịch thông tin sai lệch” trên tờ The Guardian của nhà nghiên cứu người Australia Phillip Knightley - chuyên gia về xung đột và phản gián, đã phân tích vai trò của truyền thông Mỹ và phương Tây trong việc Mỹ châm ngòi Chiến tranh vùng Vịnh với Iraq. Khi Thượng viện Mỹ tranh luận có chấp thuận hành động quân sự với chính quyền Saddam Hudsein ở Kuwait hay không, thông tin về “hành vi tàn bạo với trẻ sơ sinh trong lồng ấp” đã được trích dẫn liên tục. Và trên thực tế, câu chuyện đã góp phần thúc đẩy Quốc hội Mỹ thông qua đề xuất phát động Chiến tranh vùng Vịnh với Iraq.
Tuy nhiên, phải mãi đến gần hai năm sau, sự thật mới lộ sáng. Đến tháng 3/1991, phóng viên John Martin của đài ABC đã phỏng vấn các bác sĩ ở lại Kuwait suốt thời kỳ Iraq chiếm đóng, chứng minh được rằng, cáo buộc vứt trẻ sơ sinh khỏi lồng ấp là sai sự thật. Câu chuyện của cô gái Kuwait tuổi teen tên là Nayirah là bịa đặt và hoang đường. Đó thật ra là con gái của Đại sứ Kuwait tại Mỹ, được các chuyên gia truyền thông và quan hệ công chúng của Hill & Knowlton huấn luyện và tập dượt để xuất hiện trước Quốc hội.
“Lời nói dối của Nayirah” đã trở thành một nghiên cứu điển hình, làm căn cứ suy xét khi cần kiểm chứng tin giả, xa hơn là nhằm phân tích các âm mưu vận động hành lang hoặc thủ thuật chính trị trên thế giới. Dù vậy, cho đến khi các nhà nghiên cứu truyền thông chỉ ra sự thật, Chiến tranh vùng Vịnh đã phân thắng bại, người dân rơi vào chiến tranh cũng đã chịu khổ đau và mất mát. Nhiều cuộc chiến tranh phi nghĩa khác cũng đã được khơi mào và gây ra tổn thất mà không thể đảo ngược.
Nhà nghiên cứu Phillip Knightley cho rằng: “Truyền thông phương Tây tuân theo một công thức quen thuộc đến mức chán nản khi chuẩn bị nói về một quốc gia sắp xung đột”. Ông lập ra mô hình ba bước và cho rằng “cách thức các phương tiện truyền thông phương Tây đưa tin về những cuộc chiến tuân theo một mô hình có thể đoán trước được”. Mặc dù nghiên cứu về các chiêu trò tuyên truyền sai lệch đã có từ lâu trong lịch sử thế giới, song luôn có một khoảng cách và “tiêu chuẩn kép” đối với truyền thông phương Tây và phía còn lại.THANH TÂM (Biên dịch)
