Tháng 3 không yên bình với ngành xuất bản đã chậm chạp trôi qua. Chỉ trong một ít ngày, dư luận đã liên tiếp phát hiện ra các thiếu sót khó có thể chấp nhận được ở ngay trong những cuốn sách được coi như giáo khoa, dành cho lứa tuổi mẫu giáo và tiểu học: “Phát triển toàn diện trí thông minh cho trẻ” (Công ty văn hóa Hương Thủy và NXB Dân Trí), “Bé làm quen với chữ cái” (Hành trang cho bé chuẩn bị vào lớp 1, Công ty cổ phần dịch vụ văn hóa sư phạm và NXB Ðại học sư phạm), “10 phút cho bé trước giờ đi ngủ” (tập 2: Bồi dưỡng tình cảm) và “Trắc nghiệm trí tuệ toàn diện cho trẻ” (Công ty Ðinh Tị và NXB Mỹ Thuật)... Những tựa sách này đã in cờ Trung Quốc trong phần minh họa cho bạn đọc của mình, hầu hết là em nhỏ mới chập chững làm quen với con chữ, đang ngọng nghịu tập đánh vần. Chẳng dễ nói chuyện cảm thông cho người làm sách khi bài học đầu đời của con trẻ lại là hình ảnh quốc kỳ của một quốc gia khác. Đây hầu hết là những bộ sách phải mua bản quyền từ nước ngoài, nên bảo đảm tính toàn vẹn của tác phẩm là điều khoản đã bị ràng buộc trong hợp đồng. Nhưng ông Chu Văn Hòa nhận định, dù với bất kỳ lý do gì thì hệ quả này cũng thể hiện sự thiếu nhạy bén chính trị và non bản lĩnh của các biên tập viên. Cục Xuất bản hơn một lần phải gửi công văn khẩn để nghị các đơn vị liên quan giải trình, đồng thời chấn chỉnh lại các công đoạn cho ra đời một xuất bản phẩm.
Tuy nhiên, dẫu gây nên những làn sóng bức xúc, nhất là đối với các bậc cha mẹ hiện có con ở tuổi đến trường, thì hiện tượng “sách in cờ Trung Quốc”, “cổng trường cắm cờ Trung Quốc” cũng mới chỉ là miếng ghép nhỏ trong bức ghép hình xám xịt của sai phạm xuất bản. Có những tiểu thuyết thuộc đề tài cấm kị, khó hiểu bằng cách nào kịp thay tên đổi họ, chính danh xuất hiện trên thị trường. Sự lỏng lẻo trong khâu biên tập và kiểm định bản thảo ở nhiều trường hợp khiến không ít người rùng mình vì những giả định bi quan: “Cứ đà thả nổi thế này thử tưởng tượng, nếu một tác phẩm mang nội dung tiêu cực, rất tiêu cực như kích động các vấn đề sắc tộc, tôn giáo lại lọt lưới, ung dung ngự trên quầy sách, thì hậu họa sẽ lớn đến nhường nào”. Ngay cả các nước phương Tây được tiếng là cởi mở thông thoáng nhất, thì xã hội cũng đã bao phen liêu xiêu bởi phản ứng của một bộ phận dân chúng với những cuốn sách thiếu thiện chí về một tôn giáo nào đó được phép chào đời.
Những ì xèo trong lĩnh vực xuất bản thời gian qua, được công luận quy một phần lỗi cho... giới làm sách tư nhân. Cả nước hiện có 64 nhà xuất bản, nhưng số đơn vị giàu năng lực, hoạt động hiệu quả quanh đi quẩn lại cũng chỉ vài cái tên thuộc hàng “đại gia”: NXB Kim Đồng, NXB Giáo dục, NXB Trẻ, v.v. Một phần các nhà xuất bản luôn lâm vào cảnh ngộ khó khăn, giật gấu vá vai để tồn tại, nhất là khi cơ chế độc quyền in lịch đã mất, một nguồn thu đều đặn hằng năm đương nhiên bị tước bỏ. Cách đơn giản nhất của nhiều nơi để vừa có thu nhập, vừa không phải... làm gì là bán giấy phép cho tư nhân, hay nói theo ngôn ngữ thời thượng là liên kết xuất bản với các công ty truyền thông, đơn vị làm sách ngoài công lập. Số liệu của Cục Xuất bản cho thấy, có những nhà xuất bản chiếm tới 90% sách liên kết, con số thường thường cũng xấp xỉ 30, 35%. Cái bắt tay hữu hảo giữa nhà xuất bản quốc doanh và tư nhân nhiều năm qua đã giúp cho đời sống sách ngày một phong phú, đa dạng, người đọc thêm cơ hội tiếp cận nhanh, tức thì với các ấn phẩm thuộc hàng best seller (bán chạy nhất) trên thế giới. Ngược lại, áp lực doanh thu, lợi nhuận cũng tạo sức ép, buộc cái đối tác liên kết luôn nhắm đến thị hiếu trước khi bận tâm về các giá trị tinh thần vốn là thuộc tính ngàn đời của sách. Bên cạnh đó, nhằm đạt được thỏa thuận tối ưu nhất về phí bản quyền, khi bàn thảo hợp đồng chuyển nhượng với chủ sở hữu phía nước ngoài, đối tác Việt Nam luôn chấp nhận những điều khoản khắt khe hơn, không dám động đến nội dung sách, không tự tin biên tập lại cho hợp với văn hóa, tập quán của người Việt. Tuy nhiên trên thực tế, không chỉ sách liên kết mà ngay cả tên tuổi hàng đầu như Nhà xuất bản Giáo dục, trong sách giáo khoa cho học sinh lớp 1, in bản đồ đất nước cũng thiếu vắng hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa. TS Ngô Trần Ái, Giám đốc NXB đã thừa nhận có hạt sạn đáng tiếc này, và đưa ra lý do thuộc về sơ suất trong khâu... in ấn.
Dẫu số lượng sách “có vấn đề” trong năm 2012 được Cục Xuất bản điểm danh chỉ giới hạn ở 51 cuốn (chiếm 0,18%), nhưng Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông, nhà báo Đỗ Quý Doãn trong Hội nghị triển khai công tác xuất bản - phát hành xuất bản phẩm năm 2013 vẫn đưa ra cảnh báo: Mỗi cuốn sách nội dung không tốt luôn gây nên những hệ lụy vô hình, tác động khó lường đến đời sống xã hội, đến xúc cảm thẩm mỹ và nhận thức của người đọc. Ông Chu Văn Hòa kỳ vọng ở Luật Xuất bản sửa đổi, được Quốc hội thông qua vào cuối năm 2012, sẽ có hiệu lực từ 1-7-2013. Luật đã chế tài nghĩa vụ pháp lý của các đối tác liên kết và đòi hỏi đội ngũ biên tập viên phía đối tác cũng phải đạt “chuẩn”, chịu sự sát hạch của cả Cục Xuất bản lẫn Bộ Thông tin và Truyền thông. Trong khi chờ đợi Luật đi vào đời sống, rà soát chấn chỉnh lại quy trình xuất bản, nghiêm khắc hơn trong xử lý sai phạm là chuyện cần kíp hơn bao giờ hết bởi đơn giản, khó để đắp bồi một nền văn hóa đọc vững bền lành mạnh, nếu thiếu vắng đi những cuốn sách tử tế đàng hoàng.
* Sự xấu hổ của nghề nghiệp
Một “đại gia” đầy uy tín trong làng xuất bản cũng mắc những sai sót nghiêm trọng. Bộ sách Kiến văn tiểu lục (2 tập) của Lê Quý Đôn do NXB Trẻ phối hợp với NXB Hồng Bàng ấn hành, vừa trình làng đã bị bạn đọc nhặt sạn. Bìa cánh quyển sách in nhầm ảnh Lê Quý Đôn thành ảnh Nguyễn Trãi. Tên dịch giả Phạm Trọng Điểm cũng bị đánh nhầm thành Nguyễn Trọng Điềm. Lãnh đạo NXB Trẻ đã phải gửi thư xin lỗi bạn đọc: “Ngày 22-2-2013, sau khi nộp lưu chiểu, NXB Trẻ đã phát hiện lỗi sai ở ảnh bìa cánh quyển sách. Chúng tôi đã thu hồi gần như toàn bộ sách để chỉnh sửa. Thật đáng tiếc, có một số ít ấn phẩm đã lọt ra thị trường (khoảng 40 cuốn). Sau khi chỉnh sửa, chúng tôi xin nộp lưu chiểu lại và tiếp tục phát hành. Đến hôm 22-3-2013, bạn đọc phát hiện sai tên dịch giả trên bìa sách. Lỗi sai này cực kỳ nghiêm trọng đối với chúng tôi, chúng tôi thật lấy làm xấu hổ về điều này. Ban Giám đốc NXB Trẻ và toàn thể nhân viên cúi đầu nhận lỗi và xin lỗi bạn đọc... Cuối cùng, trong sự xấu hổ của nghề nghiệp, NXB Trẻ chân thành xin lỗi bạn đọc và mong bạn đọc lượng thứ”.
Bìa bộ sách Kiến văn tiểu lục có sai sót nghiêm trọng đã được NXB Trẻ thu hồi và chỉnh sửa.
