“Bức tranh” đối lập trên không chỉ là câu chuyện của riêng Cà Mau, mà còn phơi bày những vấn đề cố hữu và gợi mở lời giải bền vững cho “vựa lúa” Đồng bằng sông Cửu Long.
Nước mắt trên cánh đồng “dậu đổ, bìm leo”
Những ngày cuối vụ hè-thu, không khí trên nhiều cánh đồng ở Cà Mau trở nên nặng trĩu. Những cơn mưa dồn dập cuối mùa không chỉ khiến lúa đổ ngã, ngập úng sát mặt ruộng mà còn đẩy nông dân vào thế “tiến thoái lưỡng nan”. Không ít nông dân phải chấp nhận thu hoạch sớm khi lúa chưa kịp chín vàng để “chạy mưa”.
Câu chuyện của nông dân Hồ Văn Bàng (xã Vĩnh Phước) là một lát cắt điển hình cho cái khó của nông dân Cà Mau lúc này. Dọc tuyến Quản lộ-Phụng Hiệp, ông Bàng sốt sắng chờ thương lái sau khi vừa thu hoạch xong ruộng lúa Đài Thơm của mình. Gần nửa ngày chờ đợi, nét mặt ông càng thêm căng thẳng khi thương lái đến và chỉ đưa ra mức giá 5.200 đồng/kg.
“Cùng kỳ năm trước giá từ 6.500 đến 7.000 đồng/kg, vụ này giảm sâu quá. Dẫu không có lời cũng phải bán vì mùa này mưa nhiều, không phơi để trữ lại được”, ông Bàng chua xót thú nhận.
Ở vào tình thế như trên, những nông dân như ông Bàng buộc phải bán tháo lúa ngay tại ruộng. Họ không có lựa chọn nào khác, bởi đặc thù vụ hè-thu còn trong mùa mưa, sân phơi, kho tạm trữ đều thiếu thốn…
Áp lực trả nợ vật tư, tiền giống, công gặt… càng đè nặng, triệt tiêu mọi khả năng thương lượng của nông dân Cà Mau. Trong điều kiện lúa thu hoạch bị ẩm ướt, ảnh hưởng đến chất lượng gạo sau chế biến cũng là một trong những lý do khiến nhiều đơn vị thu mua ép giá nông dân.
Hệ lụy kéo theo sau đó là các giống lúa chất lượng cao vốn là niềm tự hào như ST24, ST25 chứng kiến mức giá giảm sâu từ 2.000 đến 3.000 đồng/kg so với đầu vụ, chỉ còn dao động từ 6.000 đến 6.800 đồng/kg.
Các loại lúa phổ thông như Đài Thơm hay OM còn thê thảm hơn, chỉ ở mức trên dưới 5.000 đồng/kg.
“Với mức giá như trên, nông dân chỉ có thể 'phá huề' nếu là đất nhà, còn những ai thuê đất trồng lúa thì cầm chắc thua lỗ”, nông dân Nguyễn Thanh Hẹn (xã Phước Long, tỉnh Cà Mau) bấm đốt ngón tay, nhẩm tính.
Nụ cười trên “ốc đảo” hữu cơ
Trái ngược hoàn toàn với khung cảnh ảm đạm trên, tại phường Láng Tròn của tỉnh Cà Mau, khoảng 200 hộ nông dân vẫn vui vẻ thu hoạch trong niềm phấn khởi. Họ là những người tham gia mô hình sản xuất lúa sạch, lúa hữu cơ, do Hợp tác xã Nông sản sạch chất lượng cao Láng Tròn phối hợp với Công ty Cổ phần Tập đoàn Misun Group triển khai từ đầu năm 2024. Điểm khác biệt cốt lõi tạo nên nụ cười của họ nằm ở hai chữ “bao tiêu”.
Theo đó, doanh nghiệp cam kết thu mua toàn bộ sản phẩm với giá cố định 11.000 đồng/kg, bất chấp biến động của thị trường.
Bà Trần Thị Kiệm (ấp 15, phường Láng Tròn), một nông dân tham gia mô hình, vừa thu hoạch gần 1ha lúa hữu cơ, khoe: “Với giá bán ổn định 11.000 đồng/kg, sau khi trừ hết chi phí, gia đình tôi còn lãi khoảng 50 triệu đồng, một con số “không tưởng” dù chỉ canh tác có 1ha lúa”.
Theo mô hình sản xuất “khép kín” mà Hợp tác xã ở Láng Tròn đang triển khai, nông dân được bảo đảm đầu ra và hỗ trợ tối đa cho đầu vào. Doanh nghiệp cung cấp toàn bộ giống, máy móc, chi phí làm đất và cả chế phẩm sinh học, trong khi nông dân chỉ cần tuân thủ nghiêm ngặt quy trình canh tác hữu cơ.
Ông Huỳnh Văn Dũng, một hộ dân gắn bó lâu năm với mô hình, tính toán: “Một công đất, sau khi trừ chi phí 35% cho công ty, tôi lời từ 5 đến 6 triệu đồng. Nếu làm theo kiểu cũ, giỏi lắm cũng chỉ lời được 1 đến 2 triệu, thậm chí lỗ”.
Mô hình của hợp tác xã thực sự là “cứu cánh”, giúp nông dân như chúng tôi yên tâm vì làm đâu chắc đó và không lo về giá.
Ông Nguyễn Văn Đua
Lợi nhuận cao gấp đôi so với cách làm truyền thống cũng là minh chứng thuyết phục nhất để nông dân tin tưởng gắn bó với Hợp tác xã nông sản sạch chất lượng cao Láng Tròn.
Theo ông Nguyễn Văn Đua, canh tác 2,5ha lúa hữu cơ trong chuỗi sản xuất của hợp tác xã, mỗi vụ ông có thể lãi từ 80 đến 100 triệu đồng. Không chỉ vậy, nhà nông như ông còn giảm được công sức lao động khi số lần bón phân, phun thuốc chỉ bằng một nửa trước đây, và quan trọng hơn là không phải tiếp xúc với hóa chất độc hại.
Chuỗi liên kết chặt chẽ, bền vững giữa nông dân-hợp tác xã-doanh nghiệp ở Láng Tròn không chỉ đảm bảo đầu ra ổn định mà còn giúp nâng cao giá trị hạt gạo.
Theo ông Tạ Văn Lâm, Giám đốc kỹ thuật Công ty cổ phần Tập đoàn Misun Group, vùng nguyên liệu ST24, ST25 chất lượng của Láng Tròn đã giúp tạo ra gạo dinh dưỡng sau chế biến đã tách đường với giá bán trên thị trường là 119.000 đồng/kg.
Hướng đến các giải pháp chiến lược và bền vững
Câu chuyện lúa hè-thu ở Cà Mau cũng là lát cắt điển hình thu nhỏ, phản chiếu bài toán nan giải của cả "vựa lúa" vùng Đồng bằng sông Cửu Long: vòng lặp “được mùa, mất giá” và sự mong manh của chuỗi giá trị nông sản.
Sự đối lập giữa nhóm nông dân bán tháo và nhóm nông dân được bao tiêu đã chỉ ra “lỗ hổng” chết người trong nền nông nghiệp hiện tại: sự yếu kém trong khâu liên kết sản xuất và sự bị động trong khâu hậu cần sau thu hoạch.
Theo tư duy sản xuất cũ, phần lớn nông dân sản xuất manh mún, phụ thuộc quá nhiều vào thời tiết và thị trường. Khi gặp bất lợi, họ hoàn toàn ở thế bị động, không có khả năng “neo” lúa chờ giá tốt vì thiếu hệ thống sấy, kho chứa và công nghệ bảo quản hiện đại.
Trong tình thế cấp bách, chính quyền tỉnh Cà Mau đã có những chỉ đạo quyết liệt như kết nối tiêu thụ, khuyến khích tạm trữ, rà soát chính sách tín dụng và xúc tiến thương mại. Sự vào cuộc kịp thời này đã mang lại kết quả tích cực trước mắt, khi hơn 326.000 tấn lúa hè-thu đã thu hoạch của nông dân Cà Mau được tiêu thụ hết và không còn tồn đọng.
Tuy nhiên, đây mới chỉ là giải pháp cho phần ngọn. Bởi, việc “bán được” chưa đồng nghĩa với “bán được giá”, nông dân vẫn là người chịu phần thua thiệt.
Để phá vỡ vòng luẩn quẩn như nêu trên, cần những giải pháp mang tính chiến lược và đồng bộ, vượt ra ngoài những chỉ đạo mang tính tình thế. Trong đó, cần đặc biệt chú ý đến việc chủ động hóa khâu sau thu hoạch; có chính sách đầu tư, hỗ trợ xây dựng các cụm sấy, kho tạm trữ quy mô tổ hợp tác, hợp tác xã. Điều này giúp nông dân nâng cao năng lực bảo quản, chuyển từ thế bị động phải bán tháo sang chủ động chờ giá tốt.
Cùng với đó là tái cấu trúc sản xuất theo hướng nâng cao giá trị. Việc khuyến khích nông dân chuyển đổi sang các giống lúa chất lượng cao (như ST24, ST25), sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ là hướng đi tất yếu. Điều này không chỉ giúp đáp ứng nhu cầu của các thị trường cao cấp mà còn giảm sự phụ thuộc vào các thị trường truyền thống nhiều rủi ro.
Điểm mấu chốt và cốt lõi nhất là củng cố chuỗi liên kết đa bên, trên tinh thần chia sẻ lợi ích và rủi ro. Trong chuỗi liên kết này, không thể thiếu vai trò của ngân hàng. Đây không đơn thuần chỉ cho vay vốn mà cần đóng vai trò là chất xúc tác, giám sát để duy trì các liên kết không bị đứt gãy. Khi doanh nghiệp được tháo gỡ về vốn, họ sẽ có đủ tiềm lực để đầu tư vào vùng nguyên liệu, bao tiêu sản phẩm với giá ổn định.
Ngược lại, nông dân có đầu ra bảo đảm sẽ yên tâm sản xuất theo đúng quy trình, tạo ra sản phẩm chất lượng.
Câu chuyện lúa hè-thu ở Cà Mau rồi cũng khép lại, nhưng bài học và nỗi niềm của nó sẽ còn đọng lại. Đó không chỉ là câu chuyện về giá cả, mà là về sự cần thiết phải thay đổi tư duy sản xuất, xây dựng một nền nông nghiệp hiện đại, bền vững. Trong đó, người nông dân cần thay đổi mình, từ vị thế bị động, phụ thuộc trở thành một mắt xích chủ động, một đối tác thực sự trong chuỗi giá trị hạt gạo của vựa lúa lớn nhất cả nước.
