Sự thay đổi của làng xã cổ thành làng xã mới hiện nay, thường được nhìn dưới góc độ kiến trúc, xây dựng hơn là góc độ kinh tế và những nguyên nhân xã hội khác từ bên ngoài đem đến cái làng. Trước tiên là nguyên nhân bên trong, do sự bùng nổ dân số trong làng, mà nhu cầu ăn ở tăng lên nhiều lần (hai lần, ba lần, bốn lần), hộ gia đình tăng lên và đòi hỏi xây dựng nhiều nhà cửa hơn. Có thể thấy dân số làng cổ tăng từ thế kỷ 18 - 19, đến giữa và cuối thế kỷ 20 là từ 300 - 500 người, lên từ 900 - 1.200 người và lên từ 1.600 - 3.000 người.
Có những xã gồm ba làng đã đạt dân số tới 1,2 vạn người. Để có thể thu xếp cho số lượng người gia tăng như vậy, trong khi quỹ đất không tăng và quy hoạch mới không có, tất cả các ao hồ, đầm, bãi trống được trưng dụng, những con đường giao thông liên xã vào trung tâm làng trở thành nơi phát triển những hộ gia đình mới, và cũng có tính chất vươn ra mặt đường để tiện kinh doanh.
Những hộ gia đình trong làng cổ phải chia sẻ tùy theo số lượng con cháu được thừa hưởng từ ông cha, ít nhất là chia làm hai, làm ba, nhiều là làm bốn năm, và quá nhỏ thì người ta phải bán đi toàn bộ, chia tiền, hay mua cho người trong gia đình đất mới. Trong quá trình này, nhà cổ trở nên bé nhỏ, không còn phù hợp với các nhu cầu sinh hoạt của gia đình mới nên dần dà bị dỡ bỏ và thay thế bằng những nhà xây gạch, trần bê-tông, hoặc bê-tông hoàn toàn.
Những người làm ăn phát đạt hoặc ở địa phương hoặc từ xa về, hoặc có tiền do đi lao động xuất khẩu sẽ xây những ngôi nhà, giống như biệt thự ba bốn tầng theo đủ các kiểu tân kỳ của thẩm mỹ nông dân hiện đại (nghĩa là hổ lốn), do đó hình ảnh của làng không dễ coi tý nào, các chi tiết đều đắt tiền và mầu mè, nhưng tổng thể thì có thể nói là kinh khủng, đó là một quá trình mà chúng tôi từng gọi là: kiến trúc nông thôn - đổi đẹp lấy xấu.
Quá trình xây dựng này hoàn toàn tự phát, dù việc cấp đất xây dựng ở nông thôn có những chính sách cụ thể, tuy nhiên xây thế nào là do người dân. Hệ thống thoát và cung cấp nước, đường điện và đường giao thông dường như không được chuẩn bị trước, mà tùy theo địa hình, hoàn cảnh, cũng như bãi đổ rác không được tính đến. Kết quả là nước thải của làng xã chỉ chạy loanh quanh, rồi đổ thẳng vào ao hồ, hay đồng ruộng, các bãi rác luôn quá tải với bình quân mỗi ngày là hai tấn với một làng chừng 3.000 dân, rác này không được xử lý và thường ở giữa hai làng. Sự ô nhiễm rất nặng nề, có thể làm chết những con sông qua làng. Những ngôi nhà mới tựu trung lại chỉ có hai kiểu: kiểu nhà bê-tông hình ống chạy dài theo khu đất tính từ mặt đường đến tận cùng, mặt tiền thường được sử dụng bán hàng và kiểu biệt thự mới đa phong cách với những ngôi nhà có sân vườn. Cả hai là sự thất bại nặng nề về công năng và kiến trúc, và còn một hai kiểu cũ nữa là nhà ngang cấp bốn, và nhà hình thước thợ có chái nhà lồi ra cạnh nhà ngang. Nông thôn đã xuất hiện nhu cầu mới của các gia đình mới, không còn tính chất đăng đối tôn nghiêm mà bao giờ ban thờ cũng đặt chính gian giữa như ngôi nhà gỗ truyền thống, phòng riêng và sinh hoạt riêng của vợ chồng trẻ được coi trọng hơn trước, tuy vậy sinh hoạt kiểu đại gia đình nhiều thế hệ vẫn được chú trọng.
Kiến trúc cổ đang bị bê-tông hóa.
Nếu như tỷ lệ kết hôn và sinh con trong xã hội đương đại, nhất là ở các nước phát triển có xu hướng giảm mạnh, chỉ còn tới 30% đôi nam nữ yêu đương muốn kết hôn, thì ở nông thôn Việt Nam, người ta hoàn toàn không chấp nhận việc yêu thuần túy mà không kết hôn. Kết hôn, rồi nhất thiết phải có con trai nối dõi thờ tự cũng là nhu cầu thiết yếu khác. Những điều này làm cho việc xây dựng nhà mới càng trở nên cấp thiết, gánh nặng gây dựng đôi khi đè nặng vào từng gia đình, có nhà nợ tiền xây dựng đến hàng chục năm, hoặc hàng chục năm mới hoàn thiện được ngôi nhà, và phát sinh đủ các loại cỗ bàn từ đặt móng đến cất nóc, mừng tân gia nhằm gỡ gạc cho tiền xây dựng tốn kém. Các thủ tục, hủ tục của tiểu đô thị - làng xã là bước đi tiêu cực của nông thôn thời hiện tại, không biết bao giờ mới thoát ra được, mặc dù về nhận thức ai cũng thấy rõ.
| Nhà cổ trở nên bé nhỏ, không còn phù hợp với các nhu cầu sinh hoạt của gia đình mới nên dần dà bị dỡ bỏ và thay thế bằng những nhà xây gạch, trần bê-tông, hoặc bê-tông hoàn toàn. |
Ảnh trong bài: Tư liệu.
