Phía sau chiến lược của các tập đoàn
Máy quay hướng thẳng, một người phụ nữ xinh xắn ngồi trên ghế. Bằng giọng nghiêm túc và chân thành, cô chia sẻ: “Chúng ta đều ghi nhận các bằng chứng cho thấy thuốc lá điện tử có thể giúp người hút thuốc bỏ được thuốc. Thuốc lá điện tử đâu phải hút thuốc, không tạo ra đại dịch trong giới trẻ. Trải nghiệm hương vị mới là điều cần thiết và nicotine không hề xấu như bạn nghĩ”.
Theo CNN, đoạn phim trên đăng hồi đầu năm nay bởi Chương trình Học bổng giảm tác hại của thuốc lá (THRSP) - một tổ chức hoạt động tại Nam Mỹ - cung cấp học bổng, hỗ trợ các hoạt động nghiên cứu về sự nguy hiểm của thuốc lá và vai trò thay thế của thuốc lá điện tử.
Có không ít tổ chức tương tự trên toàn cầu và các nghiên cứu của họ luôn được cam kết thực hiện dưới tư cách “báo chí độc lập”, “báo chí trung thành với sự thật”. Tuy nhiên, điều bí mật là hầu hết các tổ chức này đều đứng sau những tập đoàn sản xuất thuốc lá. Cổ vũ thuốc lá điện tử đang là cách làm mới của nền công nghiệp này trong bối cảnh thuốc lá truyền thống bị phản đối mạnh mẽ trên phạm vi toàn cầu.
Dòng tiền tài trợ từ các tập đoàn thuốc lá không chảy trực tiếp tới những quỹ này. Theo cuộc điều tra của The Examination, tiền thường đi qua những tổ chức phi lợi nhuận, một vài đầu mối trung gian. Hầu hết xuất phát từ Mỹ.
Những bên nhận tài trợ phần lớn đóng trụ sở ở Nam Mỹ như Costa Rica, Brazil, Colombia, Peru... sẽ có nhiệm vụ quảng bá thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng thông qua các câu chuyện, các nghiên cứu trên những “trang khoa học” về thuốc lá. Họ trích dẫn một cách có chọn lọc các nghiên cứu có lợi, mô tả thuốc lá điện tử theo hướng tích cực. Họ cũng tham gia phản biện xã hội, vận động hành lang, thậm chí đưa vấn đề ra Quốc hội các nước Nam Mỹ, tìm kiếm các điều luật có lợi cho nền công nghiệp... Đương nhiên, tất cả đều không tiết lộ mối liên kết tài chính giữa họ với ngành công nghiệp thuốc lá.
Giáo sư Stella Aguinaga Bialous (Trường đại học California, Mỹ), chuyên gia về chiến lược truyền thông trong ngành thuốc lá, giải thích: “Họ sẽ không bao giờ tự nguyện tiết lộ chuyện này. Ngay khi họ nói ra, công nghiệp thuốc lá sẽ mất uy tín”.
Uy tín từ lâu đã là vấn đề lớn của ngành này. Những “gã khổng lồ” trong ngành bị cáo buộc đã quảng cáo sai sự thật, nói dối, giấu giếm tác hại của thuốc lá suốt nhiều thập kỷ. Khoảng 30 năm qua, nỗ lực đấu tranh của giới học giả và báo chí đã bóc trần sự thật này. Cộng đồng quốc tế cũng vào cuộc, công ước chống thuốc lá được hầu hết quốc gia tán thành, các nước đều đã có chính sách hạn chế đáng kể sự lan tỏa của thuốc lá trong cộng đồng. Rào cản này đã tác động không nhỏ tới nền công nghiệp tỷ USD này, buộc họ phải có những hướng đi khác.
Cuộc điều tra của The Examination phát hiện Philip Morris International (tập đoàn thuốc lá khổng lồ của Mỹ) đã tài trợ Quỹ Vì một thế giới không khói thuốc hơn 400 triệu USD trong 7 năm qua. Quỹ này sau đó tiếp tục chi tiền cho các tổ chức phi lợi nhuận, nghiên cứu hoặc quảng bá thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, những sản phẩm đang mang về lợi nhuận lớn cho tập đoàn Philip Morris International.
Năm ngoái, tại Quốc hội Colombia, Chủ tịch Hiệp hội Thuốc lá điện tử Colombia, ông Francisco Javier Ordonez, đã lên tiếng phản đối dự luật thuế mới với các sản phẩm thuốc lá điện tử ở nước này. Ordonez khẳng định đang nói thay 400.000 người nghiện thuốc lá trong nước: “Điều chúng tôi quan tâm nhất chính là xóa bỏ nạn nghiện thuốc ở Colombia bằng mọi giá”. Tuy nhiên, ông Ordonez không nói mình đang nhận tài trợ của quỹ học bổng Knowledge-Action-Change Ltd, một tổ chức cũng nhận tiền từ Philip Morris International.
Nghiên cứu của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho thấy, tỷ lệ hút thuốc toàn cầu đã giảm 8% từ năm 1990 tới 2019. Nhưng cùng khoảng thời gian ấy, các tập đoàn thuốc lá đã đầu tư hàng tỷ USD cho thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, riêng Philip Morris International là 10 tỷ USD trong 16 năm. Đến năm 2022, các sản phẩm không khói đã chiếm một phần ba doanh thu của Philip Morris. Những loại thuốc lá mới này chưa bị tính vào tỷ lệ hút thuốc của WHO.
“Cuộc chiến” chống lại thuốc lá điện tử
Khi những tranh luận về chống thuốc lá điện tử còn chưa ngã ngũ, người tiêu dùng đã bắt đầu nhận ra tác động xấu tới sức khỏe của nó. Nicolas Megudan, một thanh niên 30 tuổi người Colombia, khẳng định: “Thuốc lá điện tử không giải quyết được vấn đề. Chúng ta chỉ đang thay đổi câu chuyện từ mặt này sang mặt khác”. Megudan hiện phải cai sau khi bắt đầu hút thuốc lá điện tử 3 năm trước. Ban đầu, anh thoải mái vì nó “không làm phiền ai, không khiến tay tôi có mùi thuốc và không gây hôi miệng”. Megudan có thể hút thuốc lá điện tử trong phòng ngủ, khi đi bộ tới cơ quan, tất cả đều dễ dàng.
Tuy nhiên theo thời gian, phổi của Megudan bắt đầu có vấn đề. Anh ho nhiều hơn và thấy khó thở khi đi bộ lên cầu thang. Bây giờ, anh thỉnh thoảng mới hút một chút. Megudan bảo bao bì thuốc lá điện tử lẽ ra nên có cảnh báo giống bao bì thuốc lá truyền thống. Anh lo lắng vì quá nhiều trẻ em Colombia cũng đang hút thuốc lá điện tử. “Phải áp cùng một quy định giống thuốc lá” là đòi hỏi từ người tiêu dùng và giới truyền thông với thuốc lá điện tử.
Khảo sát năm 2022 của Chính phủ Colombia cho thấy hai xu hướng báo động: Tuổi hút thuốc giảm dần còn tỷ lệ người trẻ hút tăng lên. Đó là hậu quả của việc phổ biến thuốc lá điện tử, thứ “trông có vẻ an toàn” hơn so thuốc lá truyền thống. Tranh cãi về thuốc lá điện tử là rất dữ dội. Nhiều nghiên cứu “độc lập” khẳng định chúng ít gây nguy hiểm so thuốc lá truyền thống. Tuy nhiên, thực tế là thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng đều có thể pha trộn, thành phần rất phức tạp, nhiều hóa chất. Tính minh bạch của thuốc lá điện tử là chưa rõ ràng khi nhiều nước chưa xây dựng được cơ chế luật cho ngành sản xuất mới này.
Các chính phủ Nam Mỹ nói riêng và nhiều nước trên thế giới nói chung đang vật lộn để quản lý các sản phẩm nicotine mới này. Một số nước đã ban hành lệnh cấm hoàn toàn, số khác đánh thuế cao, áp dụng hạn chế trong khi một số vẫn chưa có hành động đáng kể nào để ngăn cản thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng. Để làm chậm quá trình ấy, những “ông lớn” ngành thuốc lá đang tích cực vận động hành lang, tiếp cận các nhóm nghị sĩ, đưa cuộc tranh luận vào Quốc hội. Nỗ lực của họ làm chậm đáng kể quá trình ra luật chống lại hình thức thuốc lá mới này.
Tháng 8/2022, thành viên của Mạng lưới người tiêu dùng nicotine quốc tế (INNCO) có mặt trong phiên điều trần lập pháp của Costa Rica, yêu cầu bỏ phiếu chống dự luật bao bì đơn giản cho thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng ở nước này. Bao bì đơn giản nghĩa là không được quảng cáo, không được cổ vũ, phải giới thiệu về tác hại của thuốc lá.
Theo US News, tính tới tháng 1/2024, 33 quốc gia đã cấm thuốc lá điện tử; 87 nước khác đặt các rào cản với thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng như hạn chế tuổi giao dịch, cấm quảng cáo, cấm sử dụng ở nơi công cộng... Danh sách trên sẽ còn kéo dài trong tương lai gần.
Tuyên bố của WHO khẳng định: “Ngành công nghiệp thuốc lá hưởng lợi từ việc phá hủy sức khỏe và đang sử dụng những sản phẩm mới hơn này để có được một chỗ ngồi tại bàn hoạch định chính sách với các chính phủ, để vận động hành lang chống lại các chính sách y tế. Cần có hành động quyết liệt và mạnh mẽ để ngăn chặn việc sử dụng thuốc lá điện tử dựa trên bằng chứng ngày càng tăng về việc trẻ em, thanh thiếu niên sử dụng thuốc lá điện tử và tác hại của nó đối với sức khỏe”.
