Lý giải căn nguyên những hành vi phi nhân tính

Đi tìm căn nguyên tình trạng nói trên, không thể không nói đến trách nhiệm của những người thực hiện trọng trách giáo dục đối với thế hệ trẻ. Đó là gia đình và các tổ chức xã hội. Những số liệu thu được từ các cuộc khảo sát cho thấy nhiều trẻ phạm tội đã sống trong những gia đình không đầy đủ cả cha và mẹ, những người lớn tuổi có hành vi phạm luật như buôn bán ma túy, trộm cắp, giữa các thành viên thiếu những quan hệ chăm sóc yêu thương... Trong khi đó, các tổ chức xã hội không đủ sức hấp dẫn thanh, thiếu niên bằng các hoạt động của mình.

Tuy nhiên, liệu khẳng định trách nhiệm chính là của gia đình có là phiến diện khi mà cũng có những kẻ phạm tội xuất thân từ những “gia đình cơ bản”, đầy đủ cha mẹ, và các thành viên trong gia đình đang làm những công việc lương thiện, yêu thương con cái, anh chị em như bao người khác trong xã hội, khi mà nhiều người trong số những kẻ gây án đã là những thanh niên trưởng thành? Hơn nữa, cùng tham gia những tổ chức xã hội khác nhau, nhưng rất nhiều thanh, thiếu niên đang có những hành động đáng tự hào như thường xuyên quyên góp giúp người khó khăn, nhiều lần hiến máu nhân đạo, không ngại nguy hiểm từ dòng bão lũ để cứu người...?

Môi trường sống, bao gồm môi trường gia đình và môi trường xã hội ở bất cứ nơi nào, trong bất cứ giai đoạn phát triển nào của xã hội cũng vô cùng phức tạp, luôn bao hàm cả những giá trị, những hiện tượng trái chiều nhau, tích cực và tiêu cực, nhất là trong bối cảnh có hệ thống mạng thông tin phát triển với nhiều tính năng tiện ích bao trùm mọi mặt đời sống cư dân toàn cầu, truyền tải nhiều hệ giá trị sống khác nhau. Trong quá trình phát triển và trưởng thành, mỗi cá nhân tiếp nhận những giá trị nào lại tùy thuộc vào sự nhìn nhận, đánh giá, suy xét của chính họ. Với sự nhìn nhận, suy xét của mình, cá nhân có thể đánh giá cao cuộc sống hưởng thụ vật chất mà không coi trọng giá trị của lao động, từ đó mà những giá trị vật chất như tiền bạc, đồ vật đắt tiền trở thành những thứ lôi cuốn họ, kích thích họ hành động với bất cứ cách thức nào để có cơ hội nhận được chúng. Họ cũng có thể hiểu sai lệch ý nghĩa đích thực của lòng tự trọng, niềm kiêu hãnh, đề cao cái tôi của riêng mình, trong khi lại không coi trọng cái tôi của những người chung quanh, để rồi khi ai đó đối xử không như mong muốn thì sẵn sàng sử dụng bạo lực với lý giải bao biện rằng nạn nhân đã bội tình, đã xúc phạm lòng tự tôn của họ... Nói tóm lại, bên dưới những hành vi không phù hợp chuẩn mực xã hội là hệ giá trị mà cá nhân trong sự suy xét của riêng mình đã gán cho chúng những ý nghĩa lệch lạc hoặc những vai trò thái quá trong quan hệ với những giá trị sống khác. Đó là hệ quả của quá trình cá nhân tiếp thu những giá trị từ cuộc sống xã hội và tạo nên giá trị sống của riêng mình. Giáo dục của gia đình chỉ là một yếu tố có ảnh hưởng đến quá trình hình thành các giá trị sống của cá nhân - một quá trình mà cá nhân là chủ thể quyết định việc lựa chọn các cách thức hành động khác nhau để đạt được những giá trị mà người đó mong muốn. Nếu không có những giá trị sống lệch lạc bên trong đó thì dù tình huống bên ngoài hay hoàn cảnh sống có như thế nào chăng nữa cũng không thể trở thành nguyên nhân thúc đẩy cá nhân thực hiện hành vi phạm pháp.

Như vậy là cá nhân với khả năng suy xét, đánh giá của mình phải là người chịu trách nhiệm chính trước mỗi hành vi của bản thân. Tuy nhiên, đâu là căn nguyên quan trọng góp phần tạo ra tình trạng những hành vi phi nhân tính ngày càng xảy ra nhiều hơn, nghiêm trọng hơn hiện nay?

Trong những năm 60 của thế kỷ trước, nhà tâm lý học Albert Bandura đã đưa ra lý thuyết học tập xã hội với minh chứng rằng một trong những hình thức học tập phổ biến của con người là học tập nhờ quan sát các hành động mẫu. So với trước đây, có rất nhiều mô hình mẫu trong môi trường xã hội ở nước ta những năm gần đây, đặc biệt là những mẫu hình hành động tiêu cực nhưng không được kiểm soát. Những hành động mẫu như vậy rất đa dạng và có ở khắp nơi ngoài đời thực, trong phim hành động, trò chơi điện tử với các hành động bạo lực giữa các nhân vật, được mô tả trong những câu chuyện, không ít bài báo tường thuật chi tiết hành động phi nhân tính của thủ phạm gây án... Việc thường xuyên tiếp cận những thông tin về các mẫu hình hành động đó, đặc biệt là chứng kiến bằng hình ảnh những trải nghiệm vô cảm của các nhân vật có liên quan trước đau đớn của người khác không chỉ làm cho thanh, thiếu niên dễ dàng bắt chước, mà nghiêm trọng hơn còn khiến cho họ trở nên quen thuộc, chai sạn với những hành động phi nhân tính, cảm thấy bình thường như bao hành động khác và vì thế dễ dàng thực hiện chúng trong những tình huống đời thực của chính họ. Tình trạng trở nên nghiêm trọng hơn khi họ còn thiếu kỹ năng suy xét các mối quan hệ, giá trị xã hội, thiếu kỹ năng kiểm soát bản thân.

14 năm tù cho phạm nhân Vũ Thị Kim Anh với tội danh giết người.

Trên thực tế, dù các bậc cha mẹ hay xã hội quan tâm đến đâu cũng không thể kiểm soát 24/24 giờ đối với hành động của con em họ, hơn nữa khó kiểm soát được hết các nguồn thông tin mà giới trẻ có thể tiếp cận. Vì vậy, hình thành kỹ năng suy xét các mối quan hệ, giá trị xã hội, kỹ năng tự kiểm soát của mỗi người là vô cùng quan trọng và là công cụ hữu hiệu trong xu thế phát triển của xã hội theo mô hình ngày càng mở cửa với nhiều mối quan hệ, nhiều kênh thông tin, nhiều hệ giá trị sống. Một khi những kỹ năng này được hình thành thì mỗi cá nhân sẽ tự biết bảo vệ mình để có thể trở nên miễn dịch trước những mẫu hình hành vi phi nhân tính, để có thể tiếp nhận những giá trị sống có ích cho cá nhân và cộng đồng, tự biết kiềm chế bản thân trong những tình huống nhiều cám dỗ và tự biết dừng khi hành vi phi nhân tính có nguy cơ xuất hiện... Song, đáng tiếc đây là một nội dung chúng ta còn chưa chú trọng trong giáo dục thế hệ trẻ.

Môi trường xã hội và nền giáo dục là nơi cung cấp cho quá trình phát triển nhân cách của mỗi người, nguồn giá trị đặc trưng của con người. Tuy nhiên các giá trị sống trong xã hội rất đa dạng, khó có thể kể hết ra được. Trên thực tế cũng khó có thể hình thành nên những con người có tất cả các giá trị tích cực như mong muốn bởi mỗi cá nhân là một thực thể có cuộc sống riêng tư đặc thù không lặp lại. Trong thực tiễn, cách thức giáo dục chung chung thiếu những điểm nhấn đã phần nào góp phần làm cho ý nghĩa của nhiều giá trị sống tích cực trở nên nhạt nhòa đối với cá nhân, trong khi mỗi người, một cách chủ ý hay không chủ ý, vẫn luôn tự sắp xếp các giá trị mà họ thu nhận được thành một hệ giá trị sống của riêng mình với các ý nghĩa có khả năng chi phối khác nhau đối với hành động của họ. Vì vậy, để hoạt hóa chức năng thúc đẩy của các giá trị sống tích cực đối với hành động của mỗi người, rất cần lựa chọn và đề cao những giá trị cốt lõi, từ đó hình thành nên những giá trị sống thể hiện như những nét đặc trưng văn hóa của cộng đồng xã hội, mà mỗi cá nhân trong cộng đồng nếu vi phạm sẽ tự cảm thấy hổ thẹn với bản thân và cộng đồng.