Có vùng nguyên liệu đạt chuẩn, có nhà máy chế biến sâu nhưng chuỗi giá trị vẫn chưa thể hoàn thiện. Thời điểm hiện tại, dừa khan hiếm, giá liên tục tăng cao khiến hàng loạt nhà máy chế biến dù đặt trụ sở ở giữa các thủ phủ dừa vẫn phải hoạt động cầm chừng vì thiếu nguyên liệu.
Bài học từ quá khứ
Những năm gần đây, tình hình xâm nhập mặn cùng với diễn biến phức tạp của sâu bệnh đã khiến năng suất dừa tại các tỉnh Bến Tre, Trà Vinh (chiếm gần 90% diện tích dừa cả nước) giảm đến hơn 50%. Trong khi đó, nhu cầu về nguyên liệu dừa ngày càng tăng cao đã đẩy giá dừa khô liên tục lập đỉnh mới. Tại Đồng bằng sông Cửu Long, có lúc dừa khô đạt mức 145 nghìn đồng/1 chục (12 trái). Thương lái khắp nơi đổ về Bến Tre, Trà Vinh… cạnh tranh mua để cung ứng cho đầu nậu chở đi các nước tiêu thụ khiến giá dừa ngày càng tăng. Từ đó, có nguy cơ phá vỡ chuỗi liên kết sản xuất, tiêu thụ dừa lâu nay tại các địa phương.
Giám đốc Hợp tác xã (HTX) nông nghiệp Vang Quới Đông (huyện Bình Đại, tỉnh Bến Tre) Phạm Hữu Thuận cho biết: “Gần đây thương lái về địa phương cạnh tranh không lành mạnh khiến việc thu mua dừa khô của hợp tác xã gặp nhiều khó khăn. Trong khi hợp tác xã phải đóng thuế theo quy định, phải xây dựng vùng nguyên liệu còn thương lái “vào hái quả” rồi bỏ đi tạo sốt giá. Việc này kéo dài đã phá vỡ liên kết giữa nông dân với hợp tác xã, tạo nên sự phát triển không bền vững của cả vùng nguyên liệu”.
Tình trạng tương tự cũng xảy ra tại xã Sơn Phú (huyện Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre) khi hàng loạt thương lái cùng nhảy vào tranh mua, tranh bán. Nhiều năm xây dựng vùng nguyên liệu dừa hữu cơ, liên kết cùng doanh nghiệp để tiêu thụ, chế biến xuất khẩu, HTX Nông nghiệp Sơn Phú đang phải nhận “vị đắng” trong cuộc cạnh tranh không lành mạnh với các thương lái. Giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp Sơn Phú Nguyễn Văn Hây cho hay: “Thương lái tràn về khiến HTX không thể cạnh tranh được trong chính vùng nguyên liệu mình đã đầu tư. Chỉ trong vòng vài tháng, giá dừa nguyên liệu đã bị đẩy lên tăng hơn gấp đôi. Nguyên nhân chính là thương lái không phải đóng thuế, chỉ thu gom cho các đầu nậu đóng container chở hàng sang Trung Quốc tiêu thụ nên sẵn sàng nâng mọi giá để mua được hàng”.
Nông dân Bến Tre từng trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm với giá dừa khô. Gần đây nhất là giữa năm 2022 đến đầu năm 2023, giá dừa nguyên liệu tại Bến Tre chỉ còn hơn 10 nghìn đồng/1 chục, nhiều hộ đã phải để dừa rụng đầy gốc vì tiền bán không đủ trả công thu hái. Nay dừa tăng giá mang theo niềm vui về mọi đường quê ngõ xóm nhưng với lão nông Trần Văn Rành (xã Sơn Phú) thì trong niềm vui có cả lo âu. Trồng dừa từ năm 1970, ông Rành cho biết: “Giá dừa từng lên cao rồi lại xuống rất thấp cho đến nay mới phát triển ổn định hơn. Được mùa, được giá, bà con ai cũng phấn khởi. Như gia đình tôi liên kết với hợp tác xã trồng dừa hữu cơ, bán chênh 10-15% giá dừa thường. Những ngày này thương lái liên tục vào tranh nhau mua, cũng có hộ vì lợi nhuận trước mắt đã phá vỡ liên kết với HTX. Mua bán như vậy khó bền”.
Đứt gãy sản xuất
Năm 2018, bà Hà Lục Hoa, một nhà đầu tư nước ngoài đã quyết định đến Việt Nam đầu tư phát triển hai nhà máy chế biến dừa xuất khẩu. Trong đó một nhà máy đặt tại Bến Tre (Công ty TNHH dừa Hoa Mỹ) và một nhà máy đặt ở Trà Vinh (Công ty TNHH sản xuất thương mại xuất nhập khẩu Hoa Việt). Công việc kinh doanh nhiều năm diễn ra thuận lợi cho tới tháng 7/2024, giá dừa liên tục tăng đột biến khiến sản xuất của hai nhà máy đình trệ.
Bà Hà Lục Hoa cho biết: Để giữ uy tín với đối tác, doanh nghiệp đã chấp nhận nhập nguyên liệu giá cao, chịu thua lỗ hàng chục tỷ đồng nhưng có thời điểm cũng không mua được đủ nguyên liệu sản xuất. Đến nay, nhà máy chỉ còn hoạt động cầm chừng 20% công suất, công nhân buộc phải nghỉ việc… Doanh nghiệp không sản xuất được hàng để trả đối tác theo hợp đồng đã ký kết cả năm, cũng không còn đủ tiền để duy trì bù lỗ, nếu kéo dài sẽ phải đối diện với nguy cơ phá sản.
Tương tự tại Bến Tre, hàng loạt các doanh nghiệp chế biến trong ngành dừa cũng đang gặp phải khó khăn về nguyên liệu. Bình thường theo dòng Hàm Luông và các xe vận chuyển, dừa đổ về kín khu sơ chế nhà máy Beinco. Tuy nhiên thời gian gần đây, giá dừa lên cao, 4-5 ngày Beinco mới thu đủ nguyên liệu để vận hành máy một lần. Tại các nhà máy khác như Lương Quới, Betrimex... tình hình cũng không khả quan hơn.
Gần 40 năm gắn bó với cây dừa, đi khắp các nước để tìm cách mở rộng thị trường, lần đầu tiên doanh nhân Trần Văn Đức, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Beinco rơi vào cảnh tréo ngoe “lo nợ hàng hơn nợ tiền” bởi nợ hàng là nợ uy tín, nợ cam kết năng lực sản xuất với đối tác. Chia sẻ về ngành dừa Việt Nam, ông Đức kể: Trước kia, người dân chỉ biết lấy cùi phơi khô rồi bán cho các cơ sở ép dầu, nước đa phần bỏ đi rất lãng phí. Công nghiệp chế biến lạc hậu, dừa chỉ trông chờ vào bán nguyên liệu thô nên cứ được mùa mất giá, được giá mất mùa. Để gia tăng giá trị cho cây dừa, không có cách nào khác ngoài phát triển công nghiệp chế biến.
“Chỉ trong vòng hơn 10 năm, ngành dừa Bến Tre đã hình thành thủ phủ với hơn chục nhà máy chế biến sâu. Công nghiệp chế biến phát triển nhưng chính sách bán nguyên liệu thô chưa thay đổi dẫn đến những đứt gãy trong chuỗi giá trị dừa như hiện nay”, ông Đức lý giải.
Ổn định vùng nguyên liệu
Phân tích về nguyên nhân thiếu hụt nguồn cung, bà Nguyễn Thị Kim Thanh, Chủ tịch Hiệp hội Dừa Việt Nam cho biết, những năm gần đây, nguyên liệu dừa khô được xuất khẩu với thuế suất 0% nên nhiều doanh nghiệp đặt cơ sở chế biến sơ rồi đưa sang Trung Quốc chế biến sâu. Tình trạng này khiến nhiều doanh nghiệp chế biến dừa của Việt Nam phải nhập khẩu nguyên liệu thô từ Indonesia về sản xuất. Tuy nhiên từ 1/1/2025, Indonesia đã áp dụng thuế xuất khẩu dừa 80% để bảo vệ nguyên liệu trong nước và kêu gọi đầu tư vào công nghiệp chế biến tại đây.
“Ngành công nghiệp chế biến dừa Việt Nam đang đứng trước nguy cơ thiếu nguyên liệu nghiêm trọng. Phần lớn các doanh nghiệp đã phải ngừng hoạt động hoặc hoạt động cầm chừng với công suất chỉ đạt 10-15%. Nếu không sớm có chính sách tạo hàng rào thuế quan để giữ lại nguồn nguyên liệu dừa cho công nghiệp chế biến trong nước thì ngành dừa của chúng ta sẽ lao dốc”, bà Thanh nhận định.
Trên thực tế, cách đây hơn chục năm, khi giá dừa liên tục tăng cao, Việt Nam đã từng đánh thuế xuất khẩu nguyên liệu dừa khô. Kết quả là sau khi triển khai, giá dừa đã rớt thê thảm chỉ còn 300 - 500 đồng/trái. Trong khi đó, dừa là cây lâu năm, việc chuyển đổi hay đầu tư phát triển gặp rất nhiều khó khăn, đời sống nông dân trồng dừa bị ảnh hưởng kéo dài. Liệu câu chuyện tương tự có lặp lại?
Ông Trần Văn Đức, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Beinco cho rằng: Bối cảnh hiện tại đã khác cách đây chục năm. Hiện ngành công nghiệp chế biến dừa của Việt Nam đã có bước phát triển vượt bậc cả về chiều rộng và chiều sâu, đủ năng lực hấp thụ vùng nguyên liệu rộng lớn. Như Beinco, chúng tôi sẵn sàng ký thỏa thuận bao tiêu nguyên liệu với giá ổn định cả năm cho người nông dân.
Từng lăn lộn khắp các vùng nguyên liệu từ duyên hải Trung Bộ cho tới Đồng bằng sông Cửu Long để điều tra thực địa, nghiên cứu đưa dừa vào đề án cây công nghiệp chủ lực quốc gia, TS Nguyễn Hùng Cường - Phó Viện trưởng Quy hoạch và Thiết kế nông nghiệp cho rằng: Chuỗi giá trị dừa đã quy tụ đủ các thành phần tuy nhiên liên kết giữa các thành phần còn rất lỏng lẻo, đặc biệt lợi ích của người nông dân chưa được bảo đảm. Chính khoảng trống mênh mông trong việc đưa dừa từ vườn người nông dân đến doanh nghiệp sản xuất đã tạo ra sự phát triển thiếu bền vững của chuỗi giá trị. Hiện Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng các địa phương đã quy hoạch chi tiết vùng trồng dừa chuyên canh. Doanh nghiệp muốn phát triển bền vững cần sớm lập đề án vùng trồng trình UBND các tỉnh phê duyệt. Có được quy hoạch chi tiết vùng trồng, có cam kết thể hiện trách nhiệm ràng buộc với người nông dân mới có cơ sở để bảo vệ vùng nguyên liệu.
(Còn nữa)
