Giải thưởng mơ ước
Alfred Nobel là một nhà hóa học tài ba người Thụy Điển. Ông cũng chính là người đã phát minh ra thuốc nổ. Cùng với đó, ông còn là một doanh nhân thành đạt. Khi qua đời vào năm 1896, Alfred Nobel để lại một trong những khối tài sản cá nhân lớn nhất thế giới lúc bấy giờ. Tuy nhiên, điều khiến dư luận và cả người thân của ông bất ngờ là trong di chúc cuối cùng của mình, Nobel tuyên bố rằng, toàn bộ tài sản trị giá 31,5 triệu krona Thụy Điển của ông khi đó sẽ được đầu tư một cách an toàn và tạo thành một quỹ, tiền lãi được phân bổ hằng năm dưới dạng giải thưởng dành cho những người mà trong năm trước đó đã mang lại lợi ích lớn nhất cho nhân loại.
Di chúc của Nobel nêu rõ các lĩnh vực sẽ được trao giải thưởng, bao gồm Vật lý, Hóa học, Y học, Văn học và Hòa bình, cũng như các tiêu chí để các ủy ban xét trao giải thưởng áp dụng khi lựa chọn người nhận giải. Theo di chúc của Nobel, Giải Nobel Hòa bình sẽ do một ủy ban gồm 5 người trong Quốc hội Na Uy xét chọn. Tháng 4/1897, Quốc hội Na Uy đã bắt tay vào thực hiện công việc trên và đến tháng 8 cùng năm, Ủy ban Nobel của Quốc hội Na Uy đã được thành lập.
Tuy nhiên, tại Thụy Điển, di chúc của Nobel đã gây ra một “cuộc chiến” pháp lý kéo dài với các thành viên trong gia đình ông. Mãi cho đến khi tranh chấp này được giải quyết và các vấn đề tài chính đã được giải quyết thỏa đáng thông qua việc thành lập Quỹ Nobel ở Thụy Điển vào năm 1900, Ủy ban Nobel Na Uy và các cơ quan khác liên quan đến việc trao giải khác mới có thể bắt đầu công việc của mình.
Vào ngày 10/12/1901, giải thưởng Nobel đã lần đầu được trao ở Stockholm (Thụy Điển) và Christiania (nay là Oslo) ở Na Uy. Đến năm 1968, để tưởng nhớ Alfred Nobel, Ngân hàng Trung ương Thụy Điển (Sveriges Riksbank) lập Giải thưởng Sveriges Riksbank về khoa học kinh tế. Giải thưởng này thường được gọi là Giải Nobel Kinh tế dù không nằm trong hệ thống 5 giải Nobel được lập theo di chúc của Nobel và do Sveriges Riksbank tài trợ.
Hằng năm, hàng nghìn nhà khoa học, các giáo sư đại học, những người từng đoạt giải Nobel, nghị sĩ Quốc hội… sẽ được đề nghị đề cử các ứng cử viên cho giải Nobel trong năm tiếp theo đó. Sau khi nhận được tất cả các đề cử, Ủy ban Nobel của bốn tổ chức trao giải, bao gồm Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển, Viện Karolinska, Viện Hàn lâm Thụy Điển và Ủy ban Nobel thuộc Quốc hội Na Uy sẽ có trách nhiệm lựa chọn người giành giải thưởng trong số các ứng cử viên.
Lễ trao giải Nobel được tổ chức vào tháng 12 hằng năm, trong đó các giải Y sinh, Vật lý, Hóa học, Văn học, Kinh tế được trao tại Stockholm (Thụy Điển) còn Giải Nobel Hòa bình diễn ra tại Oslo (Na Uy). Tại các buổi lễ trao giải Nobel ở Stockholm, Nhà vua Thụy Điển sẽ trao giải thưởng cho người đoạt giải. Còn ở Na Uy, Nhà vua Na Uy có mặt nhưng Chủ tịch Ủy ban Nobel mới là người trao thưởng cho người đoạt giải.
Trong lễ trao giải Nobel, những người đoạt giải sẽ được trao ba thứ, bao gồm một huy chương, giấy chứng nhận và văn bản xác nhận số tiền thưởng, như năm nay là 11 triệu krona Thụy Điển, tương đương khoảng 989.000 USD theo tỷ giá hiện hành. Mỗi giấy chứng nhận giải thưởng Nobel là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, được các nghệ sĩ hàng đầu Thụy Điển và Na Uy thiết kế. Huy chương giải Nobel được làm thủ công với độ chính xác cao và bằng vàng tái chế 18 carat.
Các huy chương Nobel về Vật lý, Hóa học, Y học và Văn học có bề mặt giống hệt nhau với hình Alfred Nobel và năm sinh, năm mất của ông (1833-1896). Chân dung Nobel cũng xuất hiện trên huy chương Giải thưởng Nobel Hòa bình và Nobel Kinh tế, nhưng với thiết kế hơi khác. Hình ảnh ở mặt sau các huy chương thay đổi tùy theo tổ chức trao giải.
Theo thống kê trên trang web chính thức về giải thưởng Nobel, trong giai đoạn từ năm 1901 đến năm 2022, giải thưởng Nobel và giải thưởng Nobel Kinh tế đã được trao 615 lần cho 989 cá nhân và tổ chức. Trong thời gian diễn ra hai cuộc chiến tranh thế giới, các giải Nobel không được trao. Cũng theo thống kê, từ năm 1901 đến năm 2022, giải Nobel đã được trao 61 lần cho các nhà khoa học nữ.
Theo The New York Times, các giải Nobel sẽ được công bố vào đầu giờ sáng mỗi ngày, từ ngày 2/10 đến ngày 9/10 hằng năm. Mùa giải năm 2023 đã “mở màn” với giải Y học thuộc về hai nhà khoa học Katalin Kariko (Hungary) và Drew Weissman (Mỹ) vì những khám phá quan trọng đã giúp phát triển các loại vaccine mRNA ngừa dịch Covid-19 hiệu quả. Giải Nobel Kinh tế sẽ được công bố cuối cùng vào ngày 9/10 tới. Đáng chú ý, theo Ủy ban Nobel, năm nay, có tổng cộng 351 ứng viên cho Giải Nobel Hòa bình, là năm có số lượng ứng cử viên cao thứ hai trong lịch sử, chỉ sau năm 2015 với tổng cộng 376 ứng viên được đề cử.
 |
| Huy chương Nobel. Ảnh: NOBEL PEACE |
Những đề xuất làm mới giải
Sau hơn một thế kỷ, các nhà quan sát cho rằng, một số quy tắc trao giải thưởng Nobel đang bộc lộ những bất cập cần được điều chỉnh, đơn cử như “quy tắc ba người”. Trang web của Giải thưởng Nobel cho hay, theo quy chế của Quỹ Nobel, một giải thưởng Nobel chỉ được trao cho tối đa là ba người. Ông Martin Rees, nhà vũ trụ học và vật lý học người Anh chỉ ra rằng, hiện nay tính chất phụ thuộc của các nghiên cứu khoa học đang ngày càng tăng, đòi hỏi các nhà khoa học phải hợp lực với nhau một cách chặt chẽ.
Các công trình mang tính đột phá có thể được thực hiện đồng thời bởi các nhóm khác nhau. “Không có thành tựu nào của các nhà khoa học thật sự mang tính cá nhân, cũng như thành tích của các cầu thủ khi ghi bàn trên bóng đá không thể hoàn toàn là độc lập với các cầu thủ khác trên sân và cả huấn luyện viên ngoài sân. Mỗi bước tiến đạt được đều dựa trên cả phần công việc của những người khác và đó là nỗ lực của cả nhóm”, ông Rees nêu quan điểm trong một bài viết đăng trên tạp chí Time.
Lấy dẫn chứng, ông Rees chỉ ra rằng, Giải Nobel Vật lý năm 2017 đã được trao cho nghiên cứu về sóng hấp dẫn. Theo đó, những nghiên cứu chính về sóng hấp dẫn có gần 1.000 tác giả. Tuy nhiên, chỉ có ba nhà khoa học được trao Giải Nobel Vật lý về phát hiện này là Rainer Weiss, Barry Barish và Kip Thorne. Hay như Giải Nobel Vật lý năm 2011 thuộc về các nhà thiên văn học đã phát hiện ra sự giãn nở của vũ trụ không hề chậm lại do lực hấp dẫn của các thiên hà như nhiều người vẫn nghĩ mà đang tăng tốc. Khám phá này được thực hiện độc lập bởi hai nhóm, mỗi nhóm có khoảng 25 thành viên. Giải Nobel được trao cho ba người, hai người từ một nhóm và một người từ nhóm còn lại.
Trên CNN, ông David Pendlebury, người đứng đầu bộ phận phân tích nghiên cứu tại Viện Thông tin Khoa học Clarivate cũng cho rằng “quy tắc ba người” là một hạn chế. “Khoa học đang chứng kiến sự chuyển đổi, ngày càng đòi hỏi sự hợp tác để giải quyết những vấn đề phức tạp. Do đó, “quy tắc ba người” là một trở ngại nếu muốn vinh danh một nhóm các nhà khoa học”, ông Pendlebury nói.
Ngoài ra, một số nhà phân tích cũng gợi mở rằng, các Ủy ban Nobel cần dành sự chú ý hơn tới các lĩnh vực ưu tiên hiện nay, như trí tuệ nhân tạo (AI) vốn đang làm thay đổi cuộc sống của con người với tốc độ chưa từng thấy, thay vì tập trung vinh danh những nghiên cứu có tính ứng dụng trong dài hạn hay dành sự công nhận cao hơn cho một số lĩnh vực nhất định. Đa dạng hóa nhóm các nhà khoa học được vinh danh, chú ý hơn tới nhóm các nhà khoa học nữ cũng là những vấn đề cần được xem xét để tạo ra tính hấp dẫn, đa dạng và bao trùm của giải thưởng.
