1. Cây đinh lăng vốn quen thuộc như một vị thuốc vườn nhà, được dùng để bồi bổ sức khỏe, chữa mệt mỏi hay hỗ trợ tiêu hóa. Tuy nhiên, nhiều câu hỏi cần khoa học giải đáp, đó là có bao nhiêu loài đinh lăng, loài loài nào mang tác dụng dược lý rõ rệt, bộ phận nào của cây có giá trị nhất?...
Nhóm nghiên cứu được Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ Quốc gia tài trợ thực hiện đề tài nghiên cứu “Sàng lọc tác dụng sinh học và xác định thành phần hóa học có hoạt tính của một số loài đinh lăng (polyscias) tại Việt Nam”. Nghiên cứu được triển khai tại nhiều tỉnh thuộc năm vùng sinh thái khác nhau, từ Đồng bằng Bắc Bộ, miền trung, Tây Nguyên đến miền núi phía bắc và vùng Nam Bộ.
Từ các chuyến đi thực địa, nhóm đã thu thập được 24 mẫu cây đại diện, lấy đầy đủ ba bộ phận rễ, thân và lá. Việc thu mẫu được thực hiện đồng nhất theo tiêu chuẩn dược liệu, bảo đảm cây đạt ít nhất ba năm tuổi để hoạt chất tích lũy đầy đủ. Các mẫu sau đó được xử lý, sấy khô, chiết xuất và trải qua các phân tích về hình thái, giải phẫu và sinh học phân tử. Đây là lần đầu tiên nhóm cây đinh lăng (thuộc chi polyscias) được khảo sát một cách hệ thống và rộng khắp như vậy tại Việt Nam.
Theo nhóm nghiên cứu, trong "Dược điển Việt Nam", bộ phận của cây đinh lăng được sử dụng làm thuốc là rễ của loài đinh lăng lá xẻ, do đó, chỉ có phần rễ của loài cây này được chấp nhận chính thức để phát triển các sản phẩm thuốc, thực phẩm, thực phẩm chức năng. Nhưng thực tế, một số loài đinh lăng khác vẫn bị sử dụng nhầm lẫn với đinh lăng lá xẻ, và có nhiều sản phẩm chăm sóc sức khỏe sử dụng cả thân và lá đinh lăng. Do đó, cần thiết phải nghiên cứu đầy đủ xem Việt Nam có bao nhiêu loài đinh lăng, cũng như đánh giá tác dụng của từng bộ phận của cây, thay vì chỉ tập trung vào phần rễ như trước đây.
Kết quả nghiên cứu của nhóm cho thấy, Việt Nam có ít nhất năm loài đinh lăng đang được trồng và sử dụng, gồm đinh lăng lá xẻ, lá ráng, lá trổ, lá tròn và lá đĩa. Nhiều loài có hình dáng tương tự và thường bị dùng lẫn, nhưng khi phân tích bằng kính hiển vi và giải trình tự ADN, sự khác biệt giữa các loài rất rõ ràng. Việc định danh chính xác loài không chỉ mang ý nghĩa khoa học mà còn là điều kiện tiên quyết để xây dựng tiêu chuẩn dược liệu, tránh nhầm lẫn nguyên liệu trong sản xuất thuốc.
Sau bước định danh, nhóm nghiên cứu tách hoạt chất từ 92 mẫu thu được ở các bộ phận khác nhau của cây. Năm mô hình thử nghiệm trong phòng thí nghiệm được áp dụng, trong đó quan trọng nhất là mô hình đánh giá khả năng bảo vệ tế bào thần kinh - một hướng nghiên cứu có giá trị vì liên quan đến các bệnh lý thoái hóa thần kinh và tổn thương do thiếu máu não. Trên mô hình tế bào thần kinh HT22, nhiều mẫu lá và rễ đã cho thấy khả năng bảo vệ tế bào trước tác nhân gây độc. Đặc biệt, lá cây đinh lăng lá trổ thể hiện khả năng bảo vệ vượt trội, thậm chí cho kết quả cao hơn nhóm đối chứng. Một số mẫu khác thể hiện khả năng ức chế sản sinh nitric oxide, yếu tố quan trọng trong các phản ứng viêm, qua đó cho thấy tiềm năng chống viêm tự nhiên của cây.
Từ các chất có hoạt tính sinh học, nhóm tiếp tục phân lập và tinh chế được 27 hợp chất tinh khiết, trong đó nhiều chất thuộc nhóm saponin triterpenoid (nhóm chất quý thường mang tác dụng tăng sức bền, cải thiện miễn dịch và bảo vệ tế bào). Bên cạnh đó là các hợp chất flavonoid như quercitrin hay afzelin, vốn nổi tiếng trong vai trò chống oxy hóa và bảo vệ thần kinh. Trong số 27 hợp chất này, bảy hoạt chất thể hiện hoạt tính rõ rệt, là cơ sở quan trọng cho việc phát triển sản phẩm dược liệu có tác dụng hỗ trợ hệ thần kinh. Đây cũng là lần đầu tiên một số hợp chất được phân lập từ cây đinh lăng tại Việt Nam.
Từ kết quả nghiên cứu, có thể thấy cây đinh lăng không chỉ là cây “nhân sâm của người nghèo” như dân gian vẫn gọi, mà có thể trở thành một trong những dược liệu chủ lực của Việt Nam nếu được khai thác đúng hướng, chuẩn hóa đúng mức và tiếp tục được nghiên cứu sâu hơn trong tương lai.
2. Nghiên cứu được thử nghiệm trên động vật nhằm đánh giá tác dụng bảo vệ não khi bị thiếu máu cục bộ - tình trạng xảy ra trong đột quỵ hoặc các tổn thương liên quan. Trên mô hình chuột, cao chiết rễ đinh lăng lá xẻ cho thấy hiệu quả đáng kể khi giảm số lượng tế bào thần kinh bị thoái hóa và hạn chế sự hoạt hóa quá mức của các tế bào thần kinh đệm, vốn là yếu tố khiến tổn thương não lan rộng. Lá cây đinh lăng lá trổ làm giảm thể tích vùng nhồi máu và mức độ phù não. Những kết quả này củng cố nhận định rằng một số loài và một số bộ phận của cây đinh lăng thật sự mang tác dụng bảo vệ thần kinh, mở ra triển vọng ứng dụng trong các sản phẩm hỗ trợ cải thiện tuần hoàn não và trí nhớ.
Một đóng góp quan trọng khác của nghiên cứu là xây dựng bộ tiêu chuẩn dược liệu hoàn chỉnh cho các bộ phận rễ, thân, lá và cao chiết đinh lăng lá xẻ. Đây là bước tiến quan trọng, giúp doanh nghiệp dược và các cơ sở chế biến dược liệu xác định chính xác nguyên liệu đạt chuẩn, hạn chế sự pha tạp và nâng cao chất lượng sản phẩm.
Đại diện Công ty cổ phần Traphaco - đơn vị phối hợp nghiên cứu cho biết, các tiêu chuẩn cơ sở đối với rễ đinh lăng lá xẻ và cao đinh lăng hiện phù hợp với thực tiễn sản xuất của Công ty cổ phần Traphaco. Do đó, doanh nghiệp có thể sử dụng các kết quả nghiên cứu này để tiếp tục phát triển, thương mại hóa các sản phẩm, qua đó nâng cao chất lượng sản phẩm. Cùng với đó, việc xem xét số liệu thực nghiệm là cần thiết nhằm phục vụ công tác khảo nghiệm, tiến tới nâng cấp chuyên luận đinh lăng (rễ) và cao đinh lăng trong "Dược điển Việt Nam. Kết quả nghiên cứu mới đi sâu vào cây đinh lăng lá xẻ", do đó là nền tảng để tiếp tục nghiên cứu sâu đối với các loài đinh lăng khác.
