Tuy nhiên, thực tế ghi nhận liên quan sự kiện này lại khiến cho không ít "người trong cuộc" phiền lòng, còn công chúng thì băn khoăn, khó hiểu.
Nhiều sai sót khó chấp nhận trong quy trình tổ chức
Tranh sơn dầu được ghi chú thích là tranh sơn mài (bức Tắm trăng, tác giả Nguyễn Thu Uyên, Hà Nội). Tranh bộ ba hoặc bốn bức, gồm các bức có chung hoặc khác nhau về kích thước song từng bức tranh hoàn toàn có thể là tác phẩm độc lập, lại được ghi chú kích thước gộp lại như một bức tranh đơn lẻ (tranh của Nhữ Đình Cương, Hồ Thị Kim Mai). Tác phẩm rõ ràng có ý đồ sắp đặt vẫn được chú thích như một bức tranh giá vẽ thuần túy và có kích thước lên đến 400 cmx400 cm (tác phẩm của Phạm Thị Thủy Tiên). Sự kiện chỉ có hai sáng tác thuộc thể loại video art, với âm thanh, hiệu ứng hình ảnh khác hẳn hội họa, điêu khắc, nên ít nhất cần phải có không gian riêng để giới thiệu. Nhưng đáng tiếc là nguyên tắc trưng bày tối thiểu của thể loại này không được đáp ứng, hai màn hình để ngay bên các sáng tác hội họa và điêu khắc, trong một khu vực chung, có diện tích mặt sàn hàng trăm m².
Một thí dụ điển hình của những sai sót trong tổ chức sự kiện tầm cỡ quốc gia về mỹ thuật này là việc trưng bày tác phẩm Người vùng mỏ, vốn được đăng ký từ đầu thuộc thể loại nghệ thuật sắp đặt của tác giả Kù Kao Khải (tỉnh Ninh Bình, giải khuyến khích). Theo thuật lại từ anh Khải, cùng với việc đăng ký thể loại rõ ràng, anh cũng đã gửi đến Ban tổ chức hồ sơ tác phẩm, gồm năm bức ảnh chụp các góc khác nhau của sắp đặt, đánh số thứ tự từ 1-5, sơ đồ trưng bày và văn bản ghi nội dung ý tưởng tác phẩm. Anh còn cung cấp cho chúng tôi hình ảnh tác phẩm đã được sắp đặt đúng ý đồ trong thời gian tập hợp tác phẩm được chọn trưng bày, tại Bảo tàng Hà Nội.
Nhưng thực tế, theo bộ ảnh các tác phẩm được trao giải do Ban tổ chức gửi đến đại diện cơ quan báo chí, tác phẩm của anh được sắp đặt hoàn toàn khác. Tại triển lãm, tác phẩm của anh lại được sắp đặt theo một kiểu khác hẳn. Tức là có tới ba "phiên bản" của tác phẩm này, trong khi hai "phiên bản" do Ban tổ chức cung cấp đều không hề có một trao đổi nào với chính tác giả: "Tôi không hiểu sao họ tự bày khác. Họ không gọi điện, không ý kiến, không tất cả"- anh Khải cho biết.
Vậy là từ một sắp đặt có ba chiều kích thước 200 cm (cao) x 180 cmx200 cm theo hồ sơ tác phẩm, kết cấu chặt chẽ, thực tế tác phẩm được trải ra trên hàng chục m² diện tích sàn. "Bố cục tác phẩm bị thay đổi khiến các nhân vật rời rạc với nhau, trông ngáo ngơ, mất đi câu chuyện" - anh Khải bày tỏ.
"So bó đũa chọn cột cờ"?
Từ "Cuộc thi" được đặt trước "Triển lãm" dẫn đến nhiều tranh luận trong giới chuyên môn về quy cách của sự kiện này: Mỹ thuật bao gồm nhiều thể loại, hình thức thể hiện khác nhau với tiêu chí chuyên môn trong đánh giá chất lượng khác nhau, liệu có hợp lý khi tất cả tề tựu trong một "cuộc thi" không có tiêu chí cụ thể cả về nội dung và hình thức thể hiện?
Thông báo số 1 về sự kiện này, Thông báo số 213/TB-MTNATL, do Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành ngày 25/4/2023, ghi rõ "quy định về tác phẩm": "Triển lãm trưng bày các loại hình nghê thuật gồm: Hội họa, đồ họa, điêu khắc, nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn, video art và các hình thức nghệ thuật đương đại khác". Cũng theo Thông báo này, thể lệ về "nội dung tác phẩm" là: "Phản ánh sinh động cuộc sống lao động, học tập, sinh hoạt, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, các vấn đề của đời sống đương đại. Khuyến khích các tác phẩm có sự tìm tòi, sáng tạo mới về nội dung và hình thức thể hiện".
Một thành viên Hội đồng nghệ thuật chia sẻ với chúng tôi rằng, để bảo đảm công bằng cho các tác giả tham gia, cần có hệ thống giải thưởng riêng cho từng thể loại. Còn một thành viên khác cũng tỏ ra đồng cảm với quan điểm tác phẩm hội họa được giải nhất không quá nổi bật so các tác phẩm thuộc nhóm thể loại hội họa, đồ họa, video art, gây tranh cãi trong giới chuyên môn về kỹ thuật thể hiện cũng như nội dung, kể cả sự ăn khớp giữa trình hiện của tác phẩm và tiêu đề tác phẩm… Tuy nhiên, theo ông, kết quả này tương tự việc "chọn cột cờ trong bó đũa".
Theo Nghị định số 113/2013/NĐ-CP của Chính phủ về hoạt động Mỹ thuật, ban hành ngày 2/10/2013, các hình thức nghệ thuật đương đại đã chính thức được công nhận, bao gồm nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật trình diễn, video art và các hình thức khác. Vì vậy, tại sự kiện triển lãm cấp quốc gia này, các tác phẩm nghệ thuật đương đại (nếu có) càng cần thiết phải được trưng bày đúng quy chuẩn, góp phần cung cấp thông tin đầy đủ hơn về những loại hình nghệ thuật vẫn còn mới mẻ đối với công chúng rộng rãi.
Việc duy nhất có thể thúc đẩy cải thiện chất lượng của sự kiện này chính là thay đổi tư duy tổ chức mô hình triển lãm mỹ thuật quy mô toàn quốc sao cho tương ứng với sự phát triển sôi động trong thực tế đời sống mỹ thuật đất nước. Sự kiện này cần phải là sự kiện đáng được mong chờ của giới chuyên môn mỹ thuật Việt Nam, điều mà nó từng đạt được từ những năm 2000 trở về trước.
