Từ một người chữa bệnh cho loài chim, nhất là vẹt, bằng lòng yêu thương, Đặng Văn Tấn dần đối mặt với một thực tế không dễ dàng: Cứu giúp vẹt, hay chim rừng nhưng những hành vi vi phạm liên quan chim hoang dã có thể bị xử lý hành chính với mức phạt lên tới 400 triệu đồng và thậm chí có thể bị xử lý hình sự. Câu hỏi đặt ra là khi thiện ý và luật pháp chưa gặp nhau, ai sẽ bảo vệ người đang cố cứu các loài chim?
Cứu trước, báo sau nhưng…
Một ngày của Tấn bắt đầu từ 8 giờ sáng và kéo dài đến gần nửa đêm, thường là 23 giờ 30 phút. Sinh năm 1997 nhưng chàng trai người Nghệ An như một ông bố “bỉm sữa” của các loài chim, nhất là vẹt. Ngày nào cũng vậy, hết pha bột, rồi cho ăn, mặc dù anh có mấy cậu em học cùng Học viện Nông nghiệp Việt Nam hỗ trợ, Tấn luôn bảo đảm cho lũ chim bị bệnh đủ ba bữa bắt buộc, 8 giờ sáng, 3 giờ chiều, 10 giờ 30 đêm. Trong khi đó, việc khám, chữa bệnh và phẫu thuật diễn ra bình thường nhưng thường tránh vào giờ anh cho chúng ăn hay uống thuốc.
Theo Tấn, anh thích vẹt từ năm cấp 3 khi xem bộ phim hoạt hình “Rio” kể về câu chuyện tình yêu của chú vẹt đuôi dài mầu xanh tên Blu và sau này, khi được tặng một con vẹt, anh càng thêm yêu chúng hơn. Điều này lý giải tại sao ở chuyên ngành thú y, mặc dù được đào tạo về khám, chữa bệnh cho vật nuôi hay động vật cảnh như chó, mèo, anh vẫn dành nhiều thời gian để nghiên cứu về vẹt. Đáng nói là từ việc học những môn như phúc lợi động vật, có thể được hiểu là cách một động vật phản ứng với các điều kiện mà nó sống, để biết đối xử với động vật như thế nào, Tấn luôn suy nghĩ anh học ngành thú y là để cứu chữa, chăm sóc các loài chim và vẹt, không theo đuổi những hoạt động trái với pháp luật như săn, bắt, nuôi, nhốt, giết, tàng trữ, vận chuyển, buôn bán các loài nguy cấp, quý, hiếm thuộc Phụ lục I, II, III Công ước CITES.
Tấn cho biết, vì nắm vững Công ước CITES, có thời điểm anh không dám nhận chữa trị cho những con vẹt thuộc Phụ lục I, nghĩa là các loài bị đe dọa tuyệt chủng và có thể bị ảnh hưởng do thương mại. Trong trường hợp người chủ có giấy phép hợp pháp, anh mới đồng ý nhận chữa. Ở đây, đại diện của Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) cho biết, theo quy định của pháp luật, đối với trường hợp nuôi động vật hoang dã (bất cứ loài nào, kể cả loài thông thường) đều phải bảo đảm điều kiện về nguồn gốc hợp pháp của cá thể động vật hoang dã được nuôi. Nguồn gốc hợp pháp này phải thể hiện bằng văn bản được người bán giao cho người mua cùng với cá thể động vật hoang dã và được người mua lưu giữ. Văn bản này có thể là giấy phép CITES trong trường hợp nhập khẩu hoặc bảng kê lâm sản có xác nhận của cơ quan kiểm lâm tại địa phương xuất xứ... Nguồn hợp pháp của động vật hoang dã có thể có từ: Trại nuôi được cấp mã số/đăng ký với cơ quan chức năng; nhập khẩu hợp pháp vì mục đích thương mại; khai thác hợp pháp từ tự nhiên vì mục đích thương mại theo giấy phép khai thác được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp (hiện ENV chưa ghi nhận trường hợp nào được cấp khai thác động vật hoang dã hợp pháp từ tự nhiên trên cả nước).
Đại diện của ENV cho biết thêm, pháp luật có những quy định chặt chẽ đối với hoạt động nuôi động vật hoang dã để bảo đảm hoạt động này không thúc đẩy tình trạng săn bắt, buôn bán trái phép động vật hoang dã và từ đó đẩy các loài động vật hoang dã đến gần hơn với nguy cơ tuyệt chủng. Nếu không có tài liệu chứng minh nguồn gốc hợp pháp của động vật hoang dã thì người nuôi trái phép có thể bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc xử lý hình sự tùy theo loài, số lượng cá thể nuôi/giá trị bằng tiền của cá thể động vật hoang dã và một số yếu tố khác. Ở trường hợp của Tấn, anh không thể không liên quan nếu nhận chữa trị cho những loài chim hay vẹt thuộc các phụ lục Công ước CITES mà không có giấy phép hợp pháp. Có điều, anh cũng rơi vào tình huống khó xử khi động vật (không có giấy phép hợp pháp) cần được cấp cứu kịp thời và nếu chờ báo cho các cơ quan chức năng rồi mới xử lý, nguy cơ động vật chết là rất lớn.
Ngoài ra, trong trường hợp cần phải khai báo cho các cơ quan chức năng, người nuôi sẽ không mang chim đến nhờ anh chữa nữa. Họ suy nghĩ một cách đơn giản rằng, chim sống được thì may, còn chúng chết thì thôi nhưng mang chim đi chữa và phải khai báo thì họ sẽ mất chim, thậm chí còn bị xử lý hành chính hoặc hình sự.
Khoảng trống pháp lý
Sự phổ biến của vẹt như một loài thú cưng đã dẫn đến hoạt động buôn bán loài chim này phát triển mạnh - thường là bất hợp pháp - và khiến một số loài hiện đang bị đe dọa tuyệt chủng. Theo TS Nguyễn Chí Thành, Trưởng khoa Lâm nghiệp, Trường đại học Nông-Lâm Bắc Giang (Bắc Ninh), các quốc gia khác nhau có những phương pháp khác nhau để xử lý việc buôn bán trong nước và quốc tế các loài chim và động vật hoang dã. Chẳng hạn như Australia cấm xuất khẩu các loài chim bản địa của nước này từ năm 1960. Hay tháng 7/2007, sau nhiều năm vận động của các tổ chức phi chính phủ và sự bùng phát của dịch cúm gia cầm, Liên minh châu Âu (EU) đã ngưng nhập khẩu tất cả các loài chim hoang dã bằng một lệnh cấm vĩnh viễn… Tại Việt Nam, ngoài việc thực hiện các điều ước quốc tế có quy phạm pháp luật điều chỉnh về bảo vệ động vật hoang dã mà Việt Nam hiện là thành viên như Công ước CITES và Công ước về đa dạng sinh học (CBD), chúng ta có một hệ thống văn bản quy phạm pháp luật tương đối hoàn chỉnh như bộ luật, luật cùng các nghị định và thông tư hướng dẫn thi hành liên quan đến bảo vệ động vật hoang dã. Bên cạnh đó, Chính phủ Việt Nam đang thúc đẩy các chính sách nhằm giảm cả cung và cầu đối với động vật hoang dã, kết hợp tăng cường kiểm soát thị trường, nâng cao nhận thức cộng đồng và siết chặt xử lý vi phạm trong hoạt động buôn bán, tiêu thụ động vật hoang dã trái phép.
Tuy nhiên, theo đại diện của ENV, mặc dù các cơ quan chức năng tăng cường các biện pháp ngăn chặn, kiểm soát hoạt động quảng cáo, săn bắt, buôn bán trái phép chim hoang dã, tình trạng vi phạm tại Việt Nam vẫn chưa được kiểm soát triệt để. Bằng chứng là thống kê ENV cho thấy, từ tháng 1/2019 đến 4/2022, ENV ghi nhận 1.812 vụ việc liên quan chim với 3.846 vi phạm và hơn 119.500 cá thể bị săn bắn, quảng cáo, buôn bán trái phép. Thế nhưng, từ tháng 5/2022 đến 8/2025, những con số trở nên đáng báo động hơn. Số vụ việc tăng lên 2.916, với tổng số 10.101 vi phạm. Cụ thể, ENV ghi nhận hơn 534 nghìn cá thể chim liên quan các vi phạm nêu trên, gấp 4 lần so với giai đoạn trước đó.
Ở vị trí của một bác sĩ thú y về các loài chim như Tấn, anh cũng rất lo lắng trước các hành vi săn bắt, buôn bán, vận chuyển hoặc quảng cáo chim hoang dã trái phép, trong khi từ phía người chơi chim, vẹt hiện nay chưa hiểu rõ ranh giới giữa thú cưng và động vật hoang dã. Không ít cá thể được nhập lậu, hoặc mua lại từ các nguồn không rõ xuất xứ, không có giấy chứng nhận hợp pháp, vẫn được nuôi công khai như một “thú cảnh bình thường”. Chính sự thiếu kiểm soát ấy tiềm ẩn nguy cơ rất lớn về dịch bệnh truyền nhiễm và xáo trộn sinh thái, cũng như đẩy người bác sĩ thú y như Tấn vào một lựa chọn khó giữa lòng thiện và ranh giới pháp lý, khi việc không khai báo hoặc chữa trị cho động vật nhóm này khiến anh có thể bị coi là người vi phạm pháp luật.
Theo luật sư Hoàng Văn Chiển, Văn phòng Luật sư Vinh Quang Công Lý, Đoàn Luật sư Hà Nội, bên cạnh việc siết chặt sự quản lý từ cơ quan chức năng, điều quan trọng nhất vẫn là nâng cao nhận thức của người nuôi. Bởi khi hiểu rõ quy định pháp luật, khi ý thức được mỗi hành động nuôi, mua, bán hay cứu hộ đều có thể ảnh hưởng đến cả một loài, họ sẽ biết cách hành xử đúng. “Người nuôi vẹt, chim cảnh nên tìm hiểu nguồn gốc hợp pháp, nên mang chim bệnh đến bác sĩ thú y để được chẩn đoán đúng, không tự ý chữa theo cách truyền miệng. Và hơn hết, hãy coi việc tuân thủ pháp luật cũng là một phần của tình yêu với loài chim”, ông nói.
Cứu hộ các loài chim hay vẹt không chỉ là lòng tốt, mà là trách nhiệm có hiểu biết, cần được hướng dẫn, không bị ngăn cản và với Tấn, anh vẫn đang thực hiện trách nhiệm của một bác sĩ thú y, cũng như không ngừng nâng cao chuyên môn. Chợt nhớ dòng chữ “Bác sĩ nhân y cứu con người, bác sĩ thú y cứu cả loài người” của nhà khoa học người Nga Ivan Pavlov treo trang trọng ở Học viện Nông nghiệp Việt Nam, tôi nghĩ đối với Tấn, chữa bệnh cho chim không chỉ là cứu một sinh mạng nhỏ bé, mà còn là hành động giữ gìn tiếng nói của thiên nhiên, trong khuôn khổ của luật pháp và tri thức con người.
Bác sĩ của loài chim - Lòng tốt và ranh giới pháp luật (Kỳ 1)
