Không còn hiệu quả
Ông Tráng Vạ Đế, một nông dân hiện trồng 750 cây chanh leo tại bản Phiêng Cài (xã Lóng Sập, huyện Mộc Châu) cho biết, cây chanh leo từng là nguồn thu chính của gia đình những năm trước. Dù vậy, mô hình trồng loại cây này ngày càng kém hiệu quả. “Cách đây vài năm, chúng tôi chỉ trồng các cây chanh leo lứa hai, ba. Khi đó, với 260 gốc, chúng tôi vẫn thu được khoảng 60 triệu đồng/năm. Năm nay, hai vợ chồng đầu tư trồng cây lứa đầu. Song, đến thời điểm hiện tại là gần hết năm, 750 gốc mới chỉ đem lại thu nhập khoảng 30 triệu đồng”.
Tương tự tại một hộ dân trồng chanh leo khác tại xã Chiềng Sơn (huyện Mộc Châu), thực trạng cũng không khả quan hơn. Người này cho biết, vào thời “hoàng kim” năm 2018, gia đình anh trồng hơn 500 cây chanh leo. Thời điểm đó, chanh leo đỏ rất được giá. Một kg chanh leo đỏ có thể bán với giá khoảng 30.000 đồng, thậm chí tới 40.000 đồng. Giá chanh leo giảm qua từng năm khiến anh phải thu hẹp quy mô, xuống còn hơn 200 cây. Tuy nhiên, tới năm nay, giá chanh leo vẫn “rớt” thê thảm, mỗi kg chỉ đạt mức giá bán khoảng 4.000-6.000 đồng nên gia đình anh đã “bỏ mặc” vườn cây này để quay lại trồng ngô, sắn.
Mô hình trồng chanh leo bắt đầu được thí điểm tại Sơn La từ năm 2015. Sau thời gian thí điểm, nhận thấy đây là một mô hình tiềm năng, tỉnh Sơn La đã cho phép Công ty cổ phần Nafoods Tây Bắc triển khai dự án mở rộng vùng nguyên liệu chanh leo với mục tiêu đạt 5.000 ha diện tích đất trồng cây ăn quả này. Nafoods cũng là một trong sáu đơn vị được Sơn La trao quyết định chứng nhận đầu tư cho phép triển khai xây dựng Nhà máy chế biến nông sản trên địa bàn tỉnh. Kể từ năm 2019, nhà máy chế biến chanh leo, rau, củ quả với tổng mức đầu tư 200 tỷ đồng của công ty đã đi vào hoạt động. Thời gian đầu, chanh leo được coi là “trái vàng” của nông dân Sơn La khi một ha chanh leo cho quả đẹp có thể mang lại thu nhập lên tới 600-700 triệu đồng/năm. Các sản phẩm chanh leo trồng ở Sơn La được Nafoods thu mua, chế biến xuất khẩu sang các thị trường quốc tế đầy tiềm năng như Anh, Pháp, Thụy Sĩ, Hà Lan...
Dù vậy, trong khoảng bốn năm trở lại đây, thực tế cho thấy, vùng nguyên liệu cho nhà máy chế biến nông sản của Nafoods đã không còn được bảo đảm. Trước đó, doanh nghiệp kỳ vọng, khi đi vào hoạt động, nhà máy sẽ chạy hết công suất với khả năng sơ chế khoảng 120 tấn quả tươi/ngày. Tuy nhiên, hiện, nhà máy này chỉ sơ chế trung bình chưa đầy mười tấn quả mỗi ngày. Số công nhân tại nhà máy cũng giảm từ 100 người xuống chỉ khoảng 20 người. “Từ tháng 2 đến tháng 5 vừa qua, nhà máy của chúng tôi thậm chí là nghỉ gần như toàn bộ vì không có nguyên liệu để làm. Đây thật sự là một bài toán nan giải khi chúng tôi phụ thuộc nguyên liệu hoàn toàn vào người dân”, ông Mai Văn Quang, Phó Giám đốc Công ty cổ phần Nafoods Tây Bắc chia sẻ.
 |
| Phân loại chanh leo tại Nhà máy Nafoods. |
Cần chung tay “gỡ khó”
Theo bà Nguyễn Thị Hoa, Phó Chủ tịch UBND huyện Mộc Châu, địa phương này là một trong những huyện có diện tích trồng chanh leo lớn nhất Sơn La nói riêng và khu vực Tây Bắc nói chung. Tuy nhiên, thời điểm này, trồng chanh leo đang là mô hình kinh tế kém hiệu quả. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến việc diện tích trồng chanh leo ngày một thu hẹp. Nguyên nhân đầu tiên là do đây là loài cây không dễ trồng. Chanh leo vốn khó để thâm canh, cây cũng rất dễ bị virus, sâu bệnh và một khi bị bệnh sẽ lây lan rất nhanh. Hầu hết, khi vườn chanh leo xuất hiện virus, sâu bệnh, người nông dân sẽ tiêu hủy toàn bộ vườn và phải cho đất nghỉ khoảng chín tháng đến một năm.
Không chỉ vậy, sau thời điểm “vàng” năm 2018, đại dịch Covid-19 xuất hiện trên thế giới cũng khiến chanh leo gặp khó trong việc xuất khẩu, đặc biệt trong bối cảnh Trung Quốc là thị trường nhập khẩu chủ yếu của quả tươi chanh leo nước ta. Ngoài ra, việc triển khai liên kết “bốn nhà” (doanh nghiệp - nhà nước - hợp tác xã, tổ hợp tác - người dân), trong đó, nòng cốt là hợp tác xã mà Công ty cổ phần Nafoods Tây Bắc định hướng mục tiêu phát triển vùng nguyên liệu chanh leo ở Sơn La, cũng hoạt động không hiệu quả. Thực tế cho thấy, vai trò trung gian của hợp tác xã nhằm liên kết doanh nghiệp và người dân địa phương là rất mờ nhạt trong những năm qua. Ông Quang nhấn mạnh, các hợp tác xã đã không tuân thủ được những cam kết về số lượng quả cũng như giá thu mua đối với công ty.
Trước tình hình đó, Phó Giám đốc Công ty cổ phần Nafoods Tây Bắc cho biết, công ty đã phải chuyển sang hợp tác với các nhà phân phối và các kênh đại lý. Cụ thể, căn cứ nhu cầu sơ chế từng ngày của nhà máy, phía doanh nghiệp liên hệ đặt hàng và thanh toán tiền cho các kênh phân phối, đại lý; còn phía phân phối, đại lý sẽ trực tiếp thu mua từ các hộ dân. Mặc dù hình thức này khiến Công ty Nafoods không chủ động nguyên liệu sản xuất, song đây là giải pháp tình thế trong khi hợp tác xã không hoạt động theo đúng cam kết với doanh nghiệp.
Trong Đề án “Phát triển lĩnh vực trồng trọt theo hướng an toàn và bền vững, ứng dụng công nghệ cao giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030” tại Quyết định số 860/QĐ-UBND do UBND tỉnh Sơn La ban hành nhằm thực hiện chủ trương của Đảng bộ tỉnh về phát triển công nghiệp chế biến nông sản giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030, địa phương này đã đặt mục tiêu đến năm 2025, diện tích trồng cây chanh leo đạt 4.260 ha, sản lượng 38.740 tấn; đến năm 2030, diện tích lên tới 5.000 ha, sản lượng 50.000 tấn; diện tích chanh leo phục vụ chế biến và xuất khẩu năm 2025 là 1.500 ha, đến năm 2030 là 2.000 ha.
Dù vậy, với tình hình như hiện tại, để đạt mục tiêu khôi phục diện tích đất trồng chanh leo như chủ trương đã đề ra, địa phương và doanh nghiệp sẽ cần phối hợp để có thể tìm ra những chính sách thiết thực và giải pháp hiệu quả nhằm tạo hướng đi tích cực cho cây chanh leo tại khu vực này trong thời gian tới.
