“Va đập” thú vị giữa tác phẩm văn học và kịch bản

Phóng viên (PV): Bộ phim “Mưa đỏ” đang nhận được sự quan tâm rất lớn của công chúng. Điều thú vị là kịch bản phim “Mưa đỏ” được nhà văn Chu Lai viết trước khi tiểu thuyết cùng tên ra mắt sau đó vài năm. Là một nhà biên kịch, theo chị đây có phải là việc hiếm gặp hay không?

Nhà biên kịch Phạm Thanh Hà: Đây không phải là điều hiếm gặp. Nhiều nhà biên kịch hoặc nhà văn có thể viết kịch bản trước nhưng để kịch bản được thực hiện còn rất nhiều yếu tố chi phối, nên đôi khi các tác giả có thể chọn xuất bản truyện trước. Như phim “Mưa đỏ”, Điện ảnh Quân đội cần thời gian chuẩn bị hơn 10 năm mới có thể đưa kịch bản vào sản xuất. Nhưng thành công ở cả phim và tiểu thuyết như “Mưa đỏ” thì là trường hợp hiếm.

PV: Được biết truyện dài “Đại bàng tái sinh” (Thái Hà Books và NXB Hà Nội, giải Khuyến khích tại Giải Sách Quốc gia lần thứ VII năm 2024, hạng mục sách Thiếu nhi) của chị cũng ra đời sau khi kịch bản “Tái sinh” đã được dựng phim, phát sóng rộng rãi và giành giải thưởng Cánh Diều Bạc năm 2022. Chị có thể chia sẻ về quá trình “văn học hóa kịch bản phim”?

Nhà biên kịch Phạm Thanh Hà: Bộ phim hoạt hình “Tái sinh” (kịch bản lúc đầu mang tên “Đại bàng tái sinh”) được hoàn thành vào tháng 12/2022, còn truyện được xuất bản vào 1/6/2023. Nhưng ngay trong lúc hoàn thiện kịch bản, chờ các khâu duyệt, tôi đã bắt tay vào viết tác phẩm văn học. Kịch bản phim là những lát cắt, mang ngôn ngữ hình ảnh, bị hạn chế bởi thời lượng, chưa kể tác phẩm điện ảnh còn là sản phẩm của tập thể, không thể đưa hết những điều mình muốn nói, những nhân vật mình muốn khắc họa sâu hơn nên điều đó thôi thúc tôi viết tác phẩm văn học.

Mới đây, truyện ngắn “Thì thầm với gió” đạt giải A cuộc vận động sáng tác với chủ đề “Công an nhân dân - 80 năm chiến đấu xây dựng và trưởng thành” cũng xuất phát từ ý tưởng kịch bản phim truyền hình tôi viết cách đây 10 năm, nhưng để sản xuất bộ phim về đề tài này thì tôi vẫn phải chờ đợi. Năm 2022, sau khi hoàn thành bộ phim “Kỳ tích đầm Dạ Trạch”, do quá yêu thích nhân vật Triệu Việt Vương và tiếc những chất liệu khai thác được trong quá trình làm kịch bản mà không thể đưa lên phim, tôi đã dành 3 năm để hoàn thành cuốn tiểu thuyết dã sử “Bí mật ngàn lau” về nhân vật Triệu Việt Vương, dự kiến sẽ xuất bản vào tháng 1/2026.

Để chia sẻ về quá trình này, tôi cho rằng, “kịch bản hóa tác phẩm văn học” thì chúng ta cô đọng được tác phẩm văn học trong bộ phim, nhưng “văn học hóa kịch bản phim” thì chúng ta sẽ có thể thoát khỏi bộ phim, đưa độc giả đến những chân trời rất xa, tùy từng khả năng cảm thụ của mỗi người.

PV: Nếu so sánh với việc chuyển thể từ tác phẩm văn học sang kịch bản phim và ngược lại thì quá trình nào nhiều thách thức hơn?

Nhà biên kịch Phạm Thanh Hà: Vấn đề chuyển thể trong điện ảnh là một đề tài lý luận thú vị và cũng là đề tài nghiên cứu khi tôi làm luận văn cao học. Từ kinh nghiệm cá nhân, tôi thấy việc chuyển thể từ kịch bản phim sang tác phẩm văn học có thuận lợi ở chỗ kịch bản phim cung cấp cho ta đầy đủ các chất liệu như: Chủ đề, thông điệp rõ ràng; cốt truyện chặt chẽ; nhân vật có cá tính rõ nét… Ngược lại, khó khăn nằm ở đặc trưng của mỗi thể loại. Điện ảnh dùng hình ảnh làm phương tiện truyền tải, trong khi văn học dùng ngôn từ, được dẫn dắt bởi cảm xúc. Khi chuyển thể từ kịch bản sang tác phẩm văn học, tôi thường bị chi phối bởi sự tính toán chặt chẽ, sắp đặt của kịch bản, câu văn ngồn ngộn hình ảnh. Giọng văn vì thế thiếu cảm xúc, không được mượt mà như viết văn thông thường.

Nếu so sánh, việc chuyển thể từ tác phẩm văn học sang kịch bản phim hoặc ngược lại thì quá trình nào cũng có nhiều thử thách. Thử thách lớn nhất là làm sao vẫn bảo đảm được tinh thần của tác phẩm gốc qua nội dung thông điệp, cốt truyện, nhân vật,… bằng ngôn ngữ đặc thù của mỗi thể loại.

PV: Người xem thường có tâm lý tìm đọc tác phẩm văn học để so sánh đánh giá về bộ phim. Chị nghĩ có nên nhìn tác phẩm điện ảnh độc lập với tác phẩm văn học để đánh giá khách quan nhất?

Nhà biên kịch Phạm Thanh Hà: Tìm đọc các tác phẩm văn học để so sánh, đánh giá bộ phim là điều mà chính tôi cũng thường làm. Nhiều bộ phim xem xong, tôi thậm chí quay lại đọc tiểu thuyết nhiều lần, để lý giải mục đích của những hình ảnh, tình tiết chỉ lướt qua trên màn hình, những câu thoại mà nếu chỉ xem qua một lần thì chưa kịp hiểu rõ.

Theo tôi, nên đọc tác phẩm gốc để hiểu trọn vẹn và thấu đáo về bộ phim nhưng chúng ta luôn phải xác định một cách rõ ràng, tác phẩm điện ảnh và tác phẩm văn học luôn đứng độc lập, thuộc hai loại hình nghệ thuật khác nhau. Mỗi loại hình có đặc trưng, ngôn ngữ biểu đạt riêng, vì thế, cần có cách thưởng thức, cách cảm riêng để đưa ra những nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan nhất.

PV: Xin cảm ơn chị!