TS Phạm Minh Huyền, Phó trưởng bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Khoa Pháp luật Dân sự, Trường đại học Luật Hà Nội chia sẻ với Thời Nay về những “điểm nghẽn” pháp lý cần tháo gỡ, cũng như định hướng hoàn thiện khung pháp luật để khuyến khích sáng tạo trong kỷ nguyên số.
Phóng viên (PV): Các vấn đề vi phạm bản quyền, nội dung độc hại trên mạng, quảng cáo sai sự thật… đang ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống văn hóa. Theo bà, đâu là “điểm nghẽn” pháp lý lớn nhất cần tháo gỡ hiện nay?
TS Phạm Minh Huyền: Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với trụ cột là internet kết nối vạn vật đã dẫn đến các vấn đề như vi phạm bản quyền, lan truyền nội dung độc hại hay quảng cáo sai sự thật có xu hướng mở rộng về phạm vi và mức độ. Trong những năm qua, nước ta đã có nhiều nỗ lực trong việc xây dựng, củng cố và hoàn thiện hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ, kiểm soát thông tin và quảng cáo, truyền thông nhưng thực tiễn vẫn còn không ít khoảng trống. Thí dụ như thẩm quyền xử phạt hành vi xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan theo Nghị định 131/2013/NĐ-CP về xử phạt vi phạm hành chính về quyền tác giả, quyền liên quan, được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 28/2017/NĐ-CP trao cho Thanh tra Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Thanh tra Thông tin và Truyền thông, UBND cấp huyện. Tuy nhiên, theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2025, từ ngày 1/7/2025, đơn vị hành chính của Việt Nam được tổ chức thành 2 cấp, gồm có: tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương (sau đây gọi chung là cấp tỉnh) và xã, phường, đặc khu trực thuộc cấp tỉnh (sau đây gọi chung là cấp xã), không còn cấp huyện. Ngoài ra, theo Quyết định số 755/QĐ-TTg ngày 13/04/2025 của Thủ tướng Chính phủ, các cơ quan thanh tra chuyên ngành đã kết thúc hoạt động từ 1/6/2025. Trong khi đó, quy định pháp luật về thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính về quyền tác giả, quyền liên quan chưa được sửa đổi kịp thời, dẫn đến thiếu cơ sở pháp lý vững chắc để các cơ quan có thẩm quyền xử phạt các đối tượng vi phạm.
Bên cạnh đó, từ 1/7/2025, Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2025 có quy định về Tòa SHTT được xây dựng là một thiết chế xét xử độc lập, có thẩm quyền theo lãnh thổ rộng nhưng mang tính chuyên môn cao nằm trong tòa án nhân dân khu vực tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh mới chỉ dừng ở quy định tên gọi và thẩm quyền chung, chưa có hướng dẫn cụ thể về nhân sự, tiêu chuẩn bổ nhiệm hay cơ chế vận hành, khiến hiệu quả thực thi còn hạn chế. Pháp luật cũng cần sớm bổ sung chế tài hình sự đối với hành vi xâm phạm bản quyền trên môi trường số, đặc biệt là sản xuất, phân phối thiết bị nhằm vô hiệu hóa các biện pháp bảo vệ quyền tác giả.
PV: Trong lĩnh vực xuất bản, in và phát hành, đâu là những vấn đề pháp lý cần được quan tâm để bảo vệ quyền lợi của tác giả, nhà xuất bản và người tiêu dùng văn hóa?
TS Phạm Minh Huyền: Theo quan điểm của tôi, pháp luật cần hoàn thiện quy định về thực thi quyền sở hữu trí tuệ như phân định thẩm quyền xử phạt hành vi vi phạm, cơ chế phối hợp trong thu thập chứng cứ, truy tìm đối tượng vi phạm, xác định thiệt hại giữa chủ thể quyền, cơ quan nhà nước và các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian để chống lại các hành vi xâm phạm như in lậu, phát hành trái phép, cố ý làm vô hiệu các biện pháp công nghệ hữu hiệu do chủ sở hữu quyền tác giả thực hiện để bảo vệ quyền tác giả đối với tác phẩm, đặc biệt là trên môi trường trực tuyến, mạng xã hội và sàn thương mại điện tử.
Bên cạnh đó, pháp luật cũng cần quy định cụ thể, rõ ràng các trường hợp ngoại lệ không xâm phạm quyền tác giả hay còn gọi là các trường hợp sử dụng tác phẩm không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền quy định tại Điều 25, Điều 25a Luật SHTT nhằm tạo điều kiện cho công chúng được tiếp cận và thưởng thức các giá trị văn hóa, thành tựu khoa học, kỹ thuật, bảo đảm cân bằng lợi ích giữa chủ thể sáng tạo và lợi ích của công chúng.
PV: Trước sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ số, theo bà, Việt Nam cần hướng tới điều gì để vừa khuyến khích sáng tạo, vừa bảo đảm quyền tác giả và chuẩn mực văn hóa, thưa bà?
TS Phạm Minh Huyền: Sự phát triển của AI đang tạo ra những cơ hội chưa từng có cho sáng tạo, song cũng đặt ra thách thức pháp lý mới. Nhiều tác phẩm được tạo ra bằng công cụ AI hiện chưa có cơ chế xác định rõ quyền tác giả, quyền sử dụng dữ liệu hay trách nhiệm pháp lý khi có vi phạm. Vì vậy, cũng cần sớm xây dựng hành lang pháp lý về sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực công nghệ mới, nhất là trong các vấn đề liên quan đến dữ liệu huấn luyện AI, sử dụng hình ảnh, âm thanh, giọng nói của cá nhân và quyền nhân thân trong không gian số.
Song song đó, cần thúc đẩy ý thức tuân thủ pháp luật của người sáng tạo và người tiêu dùng nội dung. Mỗi cá nhân, tổ chức không chỉ là người thụ hưởng, mà còn là người gìn giữ văn hóa pháp quyền. Khi pháp luật đồng hành cùng sáng tạo, và sáng tạo được đặt trên nền tảng đạo đức, xã hội sẽ có một hệ sinh thái văn hóa số bền vững, văn minh. Tăng cường hoàn thiện khung pháp lý nhằm tạo điều kiện thúc đẩy việc thương mại hóa, khai thác tài sản trí tuệ như quy định về thế chấp tài sản trí tuệ, chính sách ưu đãi về thuế, tài chính để khuyến khích các chủ thể không ngừng sáng tạo và chuyển giao công nghệ nhằm phát triển khoa học, kỹ thuật, thu hút đầu tư nước ngoài đối với các ngành có hàm lượng trí tuệ cao, nâng cao năng lực cạnh tranh và vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.
PV: Xin cảm ơn TS!
