Quảng cáo sai sự thật- mặt tối của môi trường mạng
Trong kỷ nguyên số bùng nổ và thương mại điện tử phát triển mạnh mẽ, những cá nhân có ảnh hưởng trên mạng xã hội đang trở thành “cầu nối” quan trọng giữa thương hiệu và người tiêu dùng. Thông qua việc quảng bá, trải nghiệm và chia sẻ đánh giá sản phẩm, họ giúp doanh nghiệp gia tăng hiệu quả marketing, mở rộng thị trường, tiếp cận nhanh khách hàng mục tiêu, góp phần thúc đẩy tăng trưởng và tối ưu hóa lợi nhuận.
Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng khi hoạt động quảng bá trực tuyến ngày càng phổ biến và phức tạp, ranh giới giữa chia sẻ cá nhân, đánh giá khách quan và quảng cáo trả phí đang dần bị xóa nhòa. Không ít người có ảnh hưởng trên mạng xã hội “thổi phồng” công dụng sản phẩm, đưa thông tin thiếu minh bạch hoặc quảng bá hàng hóa không rõ nguồn gốc, gây thiệt hại cho người tiêu dùng và làm suy giảm uy tín thương hiệu.
Theo báo cáo năm 2024 của Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng (Bộ Công Thương), có 1.218 đơn khiếu nại chính thức về quảng cáo gây hiểu lầm, trong đó 32% thuộc nhóm mỹ phẩm và sản phẩm chăm sóc sức khỏe, 28% thuộc dịch vụ đầu tư tài chính online. Báo cáo Digital 2024 Vietnam (We Are Social & Meltwater, 2024) cho biết người Việt Nam trung bình dành 2 giờ 31 phút mỗi ngày trên mạng xã hội, và 62,5% người dùng từng tiếp xúc với quảng cáo “review ảo” hoặc “thông tin thiếu kiểm chứng”.
Thực tế cho thấy về khía cạnh pháp lý, mặc dù Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (sửa đổi, 2023) đã bổ sung quy định xử lý hành vi cung cấp thông tin sai lệch, gây nhầm lẫn, đồng thời quy định rõ trách nhiệm của người có ảnh hưởng trong quảng cáo thương mại. Tuy nhiên, thực tiễn thi hành vẫn còn hạn chế, thiếu cơ chế giám sát hiệu quả, chế tài chưa đủ mạnh, và năng lực “nhận diện rủi ro truyền thông” của công dân số còn yếu.
Chỉ ra nguyên nhân của tình trạng trên, Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, chuyên gia về tội phạm học cho biết: Qua khảo sát cho thấy người tiêu dùng thường có mức “niềm tin cảm xúc” cao hơn “niềm tin lý trí” trong quyết định tiêu dùng online. Tận dụng đặc điểm này, các đối tượng gian dối thường dùng bốn nhóm thủ đoạn chính: Thứ nhất, thủ đoạn “gắn uy tín cá nhân” - mượn hình ảnh người nổi tiếng, người có mức độ ảnh hưởng cao trong xã hội, chuyên gia giả danh để củng cố độ tin cậy - ví dụ các livestream có bác sĩ “ảo” hoặc nhà đầu tư “ảo”.
Thứ hai, thủ đoạn “đánh vào cảm xúc” - dùng hình ảnh từ thiện, chia sẻ câu chuyện đời tư để chiếm cảm tình, tạo hiệu ứng “niềm tin đạo đức”.
Thứ ba, thủ đoạn “thông tin nửa thật nửa giả” - kết hợp dữ kiện có thật với yếu tố bịa đặt, khiến người xem tưởng rằng quảng cáo được chứng thực.
Thứ tư, thủ đoạn “bảo chứng công nghệ” - sử dụng thuật ngữ chuyên môn (AI, blockchain, nano, organic…) để tạo ảo tưởng khoa học, dù không có kiểm định thực tế.
Thực tế chứng minh, hiện tượng quảng cáo sai sự thật đang chuyển hóa từ vi phạm đạo đức thương mại thành vấn đề xã hội học - tội phạm học phức tạp. Các hành vi này không chỉ gây thiệt hại vật chất mà còn làm xói mòn chuẩn mực niềm tin, vốn là nền tảng của an ninh kinh tế và trật tự xã hội. Theo các phương tiện truyền thông, không ít cá nhân có tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội đã bị xử phạt vì quảng cáo sai sự thật, vi phạm quy định của pháp luật về quảng cáo. Khi xảy ra sự cố hoặc có khiếu nại từ người tiêu dùng, những người này có trách nhiệm phối hợp, hỗ trợ giải quyết thay vì đổ toàn bộ trách nhiệm cho doanh nghiệp. Dù hành lang pháp lý đã được thiết lập, song vẫn cần xây dựng một bộ tiêu chuẩn rõ ràng về minh bạch, đạo đức và trách nhiệm xã hội dành cho người có ảnh hưởng, để việc quảng bá sản phẩm trên môi trường số trở nên chuẩn mực và đáng tin cậy hơn.
Thiết lập hành lang pháp lý chặt chẽ, hệ thống giám sát minh bạch
Tại Việt Nam, chúng ta đã ban hành nhiều văn bản quan trọng như Luật Quảng cáo 2012, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023, và Nghị định 38/2021/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực văn hóa, quảng cáo... Tuy nhiên, các quy định này vẫn chưa bao quát đặc thù của môi trường truyền thông số xuyên biên giới.
Nhận định về khoảng trống pháp lý lĩnh vực này, Tiến sĩ Nguyễn Đức Tài, Giám đốc Viện Ứng dụng Khoa học Công nghệ và Luật pháp cho biết, chúng ta chưa có Bộ quy tắc ứng xử dành riêng cho các cá nhân có tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội, chưa có chứng chỉ hành nghề để kiểm soát chất lượng, đạo đức nghề nghiệp, đặc biệt chưa có cơ chế xử lý gian lận và còn thiếu công cụ kỹ thuật để giám sát kịp thời. Tình trạng gian lận thương mại trong bán hàng cho thấy rõ sự nguy hiểm khi cá nhân có tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội vi phạm. Vì vậy, cần thiết lập một khung pháp lý chặt chẽ và một hệ thống giám sát minh bạch để bảo vệ thị trường, người tiêu dùng, và chính những người làm nghề.
Để kiểm soát các hoạt động này trên môi trường số, Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu đề xuất, trước hết cần bổ sung cơ chế tiền kiểm và hậu kiểm với quảng cáo trực tuyến. Hiện nay, cơ quan quản lý chỉ xử lý “sau khi có vi phạm” - điều này khiến hậu quả lan rộng trước khi bị ngăn chặn. Cần tăng tính răn đe hình sự với các hành vi gian dối có tổ chức, đề xuất xây dựng hướng dẫn liên ngành để xác định ranh giới giữa vi phạm hành chính và tội phạm gian dối thương mại. Cuối cùng, cần ràng buộc trách nhiệm của người có ảnh hưởng trong quảng cáo, cần bổ sung cơ chế đăng ký, công khai hợp tác quảng cáo để truy xuất trách nhiệm dễ dàng hơn khi có vi phạm.
Theo Thạc sĩ, Luật sư Nguyễn Hồng Bách, Viện trưởng Viện Ứng dụng Khoa học Công nghệ và Luật pháp, cần có quy định cụ thể quy định trách nhiệm, mức xử phạt, trách nhiệm liên đới khi hợp tác quảng cáo trả phí hoặc tài trợ. Cơ quan quản lý có thể phối hợp với hiệp hội ngành để xây dựng bộ tiêu chí đánh giá minh bạch, đạo đức, trách nhiệm xã hội của cá nhân có ảnh hưởng trên mạng xã hội, làm căn cứ theo dõi và quản lý. Khi sửa luật quảng cáo, cần xem xét nâng mức xử phạt cho quảng cáo sai sai lệch, quảng cáo hàng cấm, quảng cáo có ảnh hưởng nghiêm trọng. Đồng thời, cần tăng cường giám sát, kiểm tra nội dung trên nền tảng số, áp dụng công nghệ AI, hệ thống giám sát tự động để rà soát nội dung quảng cáo vi phạm, phối hợp với nền tảng mạng xã hội để gỡ bài, chặn tài khoản vi phạm.
Cuộc chiến chống quảng cáo sai sự thật là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Chính phủ và các cơ quan chức năng đóng vai trò chủ đạo trong việc hoàn thiện luật pháp, giám sát và xử lý vi phạm. Nhưng song song đó, cộng đồng doanh nghiệp, người làm marketing cần nâng cao đạo đức nghề nghiệp; giới văn nghệ sĩ, những người có tầm ảnh hưởng trong xã hội cần phải ý thức trách nhiệm với công chúng; mỗi người tiêu dùng cần tự trang bị kiến thức và tinh thần cảnh giác. Khi mọi mắt xích trong xã hội cùng vào cuộc - người vi phạm bị pháp luật trừng trị nghiêm, người tiếp tay bị lên án, người tiêu dùng không dễ bị lừa - thì môi trường quảng cáo sẽ dần trở nên trong sạch, lành mạnh hơn.
![[Video] Ngân hàng Nhà nước khẳng định bảo đảm hoạt động CIC thông suốt, an toàn](https://cdn.nhandan.vn/images/977bc8039cf2a285d64553b90d6f12f21fbd47ee5eaaf5be0f24676a814412d2d34fe59425514bfc9a653f12b7f9c360/cic.jpg.webp)
