Dự án Luật Thương mại điện tử (sửa đổi) vừa được Quốc hội thảo luận và dự kiến thông qua tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội Khóa XV. Đóng góp ý kiến vào dự án Luật, nhiều đại biểu cho rằng cần có giải pháp bảo đảm người dùng được quyền lựa chọn dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử cũng như có các chính sách bảo vệ sàn thương mại điện tử Việt Nam, coi đây là hạ tầng kinh tế số quan trọng của quốc gia tương tự như viễn thông hay ngân hàng.
Thiệt hại từ lừa đảo trực tuyến ở mức lớn
Liên quan đến quy định quản lý nhà nước về thương mại điện tử và các hành vi bị cấm, đại biểu Nguyễn Thị Thu Thủy (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Gia Lai) cho biết, thiệt hại tài chính từ các vụ lừa đảo qua nền tảng trực tuyến hiện ở mức rất lớn, đặc biệt với những nhóm dễ bị tổn thương như người cao tuổi, người chưa thành niên và người dân ở vùng sâu, vùng xa - nơi hạ tầng công nghệ thông tin còn hạn chế.
Theo đại biểu, nhiều khảo sát gần đây cho thấy các nhóm lừa đảo đã tận dụng trí tuệ nhân tạo để nhắm mục tiêu ngày càng tinh vi, biến email, tin nhắn, văn bản hay cuộc gọi thành công cụ thao túng. Thực trạng này càng đáng lo ngại khi khoảng 27% số nạn nhân của các cuộc lừa đảo sử dụng GenAI đã bị đánh lừa; khả năng nhận diện hình ảnh, video giả mạo cũng thấp, chỉ khoảng 62%, và đối với video chất lượng cao giảm xuống còn 24,5%.
Mặc dù dự thảo Luật đã dành Mục 1 Chương II quy định về nền tảng thương mại điện tử và trách nhiệm các chủ thể liên quan, tạo cơ sở pháp lý để kiểm soát và xử lý vi phạm, nhưng thực tế cho thấy vẫn tồn tại không ít lỗ hổng. Trách nhiệm của bên trung gian chưa được xác định đầy đủ; nhiều quảng cáo xen cài trong sản phẩm âm nhạc, phim ảnh… diễn ra phổ biến, song khi gây thiệt hại, việc xử lý mới dừng ở biện pháp hành chính.
Từ những bất cập này, đại biểu đề nghị Ban soạn thảo quy định chặt chẽ hơn trách nhiệm của các bên trung gian trong bảo đảm tính trung thực và chính xác của thông tin quảng bá; chỉ được giới thiệu, đánh giá hoặc quảng cáo sản phẩm, dịch vụ sau khi đã xác minh đầy đủ về nguồn gốc, chất lượng và tính pháp lý.
Đại biểu nhấn mạnh, các chủ thể trung gian tuyệt đối không được sử dụng hình ảnh, nội dung gây hiểu lầm, thổi phồng công dụng hoặc tạo nhận thức sai lệch cho người tiêu dùng. Đồng thời, cần yêu cầu công khai vai trò và quan hệ thương mại của các bên trung gian, bảo đảm minh bạch về các thỏa thuận tài chính, hợp tác hoặc tài trợ với bên bán hàng, nhà sản xuất. Nếu quảng bá sai sự thật hoặc gây thiệt hại cho người tiêu dùng, bên trung gian phải chịu xử lý tương ứng: từ phạt hành chính, buộc gỡ nội dung, xin lỗi công khai đến bồi thường theo quy định.
Đáng chú ý, đại biểu Nguyễn Thị Thu Thủy cũng đề nghị tăng cường biện pháp bảo vệ thông tin cá nhân trên nền tảng thương mại điện tử. Theo đó, cần bổ sung quy định bắt buộc ẩn các dữ liệu nhận dạng trong giao dịch và làm rõ trách nhiệm của doanh nghiệp trong cảnh báo rủi ro, minh bạch thông tin và bảo đảm an toàn cho người dùng.
Đại biểu cho rằng, các sàn thương mại điện tử cần hiển thị công khai mức độ uy tín của người bán, lịch sử khiếu nại và các đánh giá xác thực tương tự “lý lịch tư pháp” của doanh nghiệp. Cùng với đó, cần xây dựng hệ thống tra cứu uy tín doanh nghiệp, bao gồm danh sách tổ chức, cá nhân bị tố cáo lừa đảo, sàn vi phạm hoặc website giả mạo, giúp người tiêu dùng dễ dàng nhận diện rủi ro và chủ động phòng tránh.
Yêu cầu xác thực danh tính điện tử khi tạo tài khoản
Dẫn báo cáo của Bộ Công thương năm 2024, đại biểu Trần Chí Cường (Đoàn đại biểu Quốc hội thành phố Đà Nẵng) cho biết: lực lượng quản lý thị trường đã xử lý 3.124 vụ vi phạm thương mại điện tử, thu giữ hàng hóa trị giá 34 tỷ đồng và xử phạt 48 tỷ đồng. Đáng chú ý, phần lớn vi phạm phát sinh từ các giao dịch qua chat, tin nhắn trên Zalo, Facebook - nơi không có đơn hàng điện tử nên không thể truy vết. Trong khi đó, dự thảo Luật mới chỉ yêu cầu tách chuyên mục, chưa đặt ra nghĩa vụ cảnh báo rủi ro hoặc lưu trữ nội dung trao đổi.
Vì vậy, đại biểu đề xuất bổ sung quy định hiển thị cảnh báo bắt buộc đối với các giao dịch qua chức năng liên lạc trực tuyến, bao gồm cảnh báo lừa đảo, thanh toán ngoài nền tảng và những rủi ro do cơ quan nhà nước khuyến cáo. Đồng thời, nền tảng cần lưu trữ tối thiểu 6 tháng nội dung trao đổi qua các kênh liên lạc trực tuyến để phục vụ điều tra, xử lý tranh chấp khi cơ quan nhà nước yêu cầu.
Ngoài ra, đại biểu cũng nêu rõ: Dự thảo Luật hiện giữ nguyên khoản 2 Điều 16, yêu cầu mọi người bán phải xác thực danh tính điện tử ngay từ khi tạo tài khoản. Tuy nhiên, thực tiễn phát triển thương mại điện tử thời gian qua cho thấy quy định này còn nhiều điểm chưa khả thi. Số lượng website và ứng dụng bán hàng tăng nhanh từ 3.470 năm 2014 lên 54.949 nền tảng năm 2024, tức tăng 15,6 lần. Bộ Công thương cũng cho biết, các nền tảng hiện chưa thể kiểm soát một người bán đang hoạt động trên bao nhiêu kênh, phản ánh quy mô người bán rất lớn, đa dạng và không đồng nhất. Nếu triển khai xác thực đồng loạt sẽ gây quá tải, đặc biệt đối với hộ siêu nhỏ, người bán thời vụ.
Từ thực tế này, đại biểu cảnh báo việc yêu cầu xác thực bắt buộc ngay có thể khiến một bộ phận người bán rời bỏ nền tảng, qua đó làm khó cho công tác quản lý thuế và bảo đảm an toàn giao dịch.
Để hài hòa giữa mục tiêu quản lý và năng lực đáp ứng của hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ, đại biểu đề nghị bổ sung quy định cho phép xác thực danh tính theo lộ trình dựa trên ngưỡng doanh thu, ngưỡng chịu thuế hoặc mức độ rủi ro giao dịch; đồng thời giao Chính phủ quy định tiêu chí phân loại người bán và biện pháp xác thực tương ứng.
Chuyển sang vấn đề chia sẻ dữ liệu giữa nền tảng và cơ quan quản lý, đại biểu cho rằng quy định tại Điều 38 và 39 mới chỉ dừng ở nguyên tắc chung, chưa xác định cụ thể tần suất và loại dữ liệu bắt buộc phải chia sẻ, trong khi quy mô thị trường đã tăng trưởng vượt xa năng lực quản lý hiện nay. Năm 2024, thương mại điện tử đạt 25 tỷ USD, tăng 22% và chiếm 10% tổng mức bán lẻ; số website cung cấp dịch vụ thương mại điện tử tăng 26,9 lần sau 10 năm. Việc thiếu dữ liệu theo thời gian thực khiến Nhà nước không thể quản lý thuế, truy vết giao dịch vi phạm hay bảo vệ người tiêu dùng.
Do đó, đại biểu kiến nghị bổ sung quy định yêu cầu chủ quản nền tảng chia sẻ dữ liệu giao dịch theo thời gian thực hoặc theo tần suất tối thiểu do Chính phủ quy định, bao gồm dữ liệu đơn hàng, doanh thu, thông tin người bán, logistics và thanh toán. Đồng thời, dữ liệu phải được chia sẻ theo chuẩn kết nối kỹ thuật, bảo đảm liên thông với cơ quan thuế, công an và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
