Huyền bí mặt nạ Ka Đong

Mặt nạ Ka Đong - hóa thân của thần linh

Xã Bằng Thành, tỉnh Thái Nguyên hiện có gần 200 hộ với hơn 900 nhân khẩu là đồng bào dân tộc Sán Chỉ. Nơi đây còn giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống độc đáo, đặc sắc và riêng biệt. Trong đó có mặt nạ Ka Đong và điệu múa mặt nạ Ka Đong (còn gọi là múa mặt nạ quỷ).

Tuyến đường quanh co, uốn lượn như dải lụa vắt qua những sườn đồi dẫn vào nơi sinh sống của hơn 30 hộ dân đồng bào Sán Chỉ thôn Khau Đấng. Dưới những mái nhà sàn, bên bếp hồng nhảy nhót ánh lửa hằng đêm, những câu chuyện về chiếc mặt nạ Ka Đong linh thiêng, huyền bí được truyền từ đời này qua đời khác. Già làng Hoàng Văn Cầu, người có uy tín của thôn chia sẻ: “Bà con trong thôn rất quý trọng văn hóa của dân tộc mình. Đối với đồng bào Sán Chỉ chúng tôi, chiếc mặt nạ Ka Đong không chỉ là một vật trang trí hay để biểu diễn trong các ngày hội làng, mà còn được coi như hiện thân của các vị thần bảo vệ dân làng trong cuộc sống hằng ngày, vì thế, hầu như gia đình nào cũng có chiếc mặt nạ Ka Đong”.

Theo quan niệm ông cha người Sán Chỉ, ngày xưa, trong quá trình di cư để sinh tồn, do nhiều thú dữ, ác quỷ, ma quái làm hại người nên chiếc mặt nạ được làm như mặt của ma quỷ để chúng không dám đến quấy rầy. Người đeo mặt nạ Ka Đong luôn mặc bộ quần áo rách rưới và mang theo những vật dụng phản ánh ký ức của người đàn ông trong quá trình di cư, săn bắt, hái lượm...

Trong các nghi lễ lớn của đồng bào Sán Chỉ, như lễ cầu mùa đầu năm và lễ trưởng thành (lễ cấp sắc)... đều có nghi lễ múa mặt nạ Ka Đong. Trong các nghi lễ này, thầy cúng tế lễ sẽ đeo mặt nạ Ka Đong, coi đây là sự xuất hiện của nhân vật đặc biệt này được ví như sự hiện diện của các vị thần linh. Người cúng tế lễ đeo mặt nạ Ka Đong trong các nghi lễ phải rành các điệu nhảy múa, có sức khỏe và làm ăn phát đạt, vợ chồng thuận hòa, con cái khỏe mạnh. Ở vũ điệu này, người đeo mặt nạ múa hai tay cầm hai que gỗ đan chéo vào nhau nhún nhảy theo nhịp trống, tạo nên không khí uy nghiêm quyền lực, sức sống mãnh liệt.

Chị Hoàng Thị Mộng sinh ra và lớn lên ở thôn Nà Lẩy, cũng là thôn chủ yếu là đồng bào Sán Chỉ, sau này lớn lên nên duyên vợ chồng với anh Hoàng Văn Thời, thôn Khau Đấng, vì thế, mặc dù thuộc thế hệ 9x nhưng cả hai vợ chồng rất hiểu và tôn trọng, gìn giữ phong tục, tập quán cùng những nghi lễ của đồng bào mình. Theo chị, đồng bào Sán Chỉ có nhiều văn hóa độc đáo, rất riêng, trong đó, văn hóa tâm linh từ chiếc mặt nạ và điệu múa mặt nạ Ka Đong thì chỉ có ở đồng bào Sán Chỉ thôn Khau Đấng, xã Bằng Thành.

Ở Khau Đấng, lễ lớn nhất trong năm của đồng bào là lễ cầu mùa, đây là lễ có ý nghĩa quan trọng để cầu cho một năm mới thóc lúa đầy nhà, lợn, gà đầy chuồng, nhà nhà, người người bình an, khỏe mạnh. Lễ được xem như dịp báo cáo các vị thần linh, các vị thổ công, thổ địa về kết quả trong một năm qua và thường được tổ chức vào mùng 9 tháng Giêng hằng năm. Tại buổi lễ này, thầy cúng và những bậc cao niên trong thôn sẽ đại diện cho cộng đồng thực hiện nghi lễ cúng tế… Sau phần lễ, là làn điệu dân ca đặc trưng của người Sán Chỉ và điệu múa mặt nạ Ka Đong thể hiện sự vui mừng để trêu đùa cùng những người có mặt trong buổi lễ... Điệu múa Ka Đong được coi như một hình thức nghi lễ đặc biệt, thể hiện ký ức cổ xưa, linh thiêng với những điều kiêng kỵ, không phải ai cũng có thể tùy tiện đeo mặt nạ Ka Đong.

Anh Hoàng Văn Tính, người thường được tham gia điệu múa mặt nạ Ka Đong trong các ngày lễ, hội ở thôn cho biết: Khi đeo mặt nạ Ka Đong cảm giác rất linh thiêng, mặt nạ Ka Đong mang những câu chuyện về nguồn cội, về khát vọng một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, khơi dậy niềm tự hào dân tộc.

Nét đẹp tâm linh và trường tồn

Để chế tác được một mặt nạ Ka Đong là cả một quá trình phức tạp từ vật liệu cho đến kỹ thuật và thời gian. Loại gỗ được chọn làm mặt nạ Ka Đong phải là gỗ tốt, nhẹ, không co ngót, cong vênh để giữ được lâu dài và không gây mỏi mệt khi đeo lên mặt trong thời gian nhiều giờ làm việc nghi lễ. Công cụ để chế tác ra chiếc mặt nạ Ka Đong gồm rìu, dao, đục thô sơ để đẽo gọt. Để tạo ra hình khối của khuôn mặt đòi hỏi sự tỉ mỉ và tinh xảo trong chạm khắc từng chi tiết. Đôi mắt phải tạo được độ lồi và vẻ dữ tợn nhưng đầy linh khí; cái mũi phải tạo khối rõ ràng, to và thô. Cái miệng phải rộng, những chiếc răng phải nhe ra, thể hiện sức mạnh và khả năng trấn áp. Lông mày, gò má, cằm được gọt dũa tạo biểu cảm uy nghi, dữ tợn. Mặt nạ để mộc tự nhiên nhằm giữ được vẻ nguyên bản và linh thiêng của vật liệu, hoặc tô điểm bằng dán giấy đỏ, đen ở những chi tiết cần nhấn nhá.

Trong quá trình làm mặt nạ, người chế tác không chỉ tái hiện hình dáng mà còn gửi gắm vào đó linh hồn, những quan niệm về thần linh và mong ước của gia đình và cộng đồng. Theo quan niệm, mặt nạ càng kỳ dị, quỷ quái thì càng được đánh giá cao về mặt giá trị tâm linh và quyền lực. Chiếc mặt nạ hình mặt quỷ với nét hung dữ, kỳ quái đủ làm mất hồn người yếu bóng vía khi lần đầu nhìn thấy. Khi nhìn kỹ lại thấy sự kỳ công trong quá trình tạo tác của người chế tác. Mặt nạ Ka Đong không chỉ mang yếu tố mỹ thuật dân gian mà còn đóng vai trò quan trọng trong văn hóa tín ngưỡng. Cầm chiếc mặt nạ có cảm giác như thời gian lắng lại, khiến người chiêm ngưỡng bất giác phải tự chiêm nghiệm lại bản thân mình.

Chị Hoàng Thị Mộng hiện cũng là Bí thư Chi bộ thôn Khau Đấng. Là một lãnh đạo thôn, ở thế hệ 9x, chị hiểu mình cần có trách nhiệm để bảo tồn và phát huy giá trị di sản của đồng bào. Chị mong muốn có chính sách hỗ trợ, truyền dạy và những hoạt động quảng bá để đưa hình ảnh mặt nạ Ka Đong đến gần hơn với công chúng. Chỉ có như vậy, nét huyền bí và giá trị văn hóa đặc sắc mặt nạ Ka Đong của đồng bào Sán Chỉ mới được gìn giữ vẹn nguyên, trở thành một biểu tượng văn hóa độc đáo, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa đồng bào dân tộc Việt Nam.

Điều đáng mừng là giới trẻ không thờ ơ, lãng quên nét văn hóa độc đáo này. Nhiều năm qua, anh Hoàng Văn Thời, thôn Khau Đấng đã học múa mặt nạ và cả cách chế tác từ những bậc cao niên như già Hoàng Văn Cầu. Anh bảo, trong bản có nhiều người như anh vẫn luôn ý thức gìn giữ, bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào mình mà cha ông để lại, cố gắng để nền văn hóa của đồng bào Sán Chỉ không bị mai một theo thời gian.

Đến với đồng bào Sán Chỉ ở thôn Khau Đấng, không chỉ tìm thấy một không gian yên bình của miền sơn cước, mà còn được bước vào một “bảo tàng sống” độc đáo, nơi thời gian dường như được cất giữ trọn vẹn. Nơi đây, mỗi nếp nhà lợp ngói âm dương đã nhuốm màu rêu phong đều là một nhân chứng kể lại bao thế hệ đã đi qua. Những câu chuyện cổ tích huyền bí về chiếc mặt nạ Ka Đong thiêng liêng, biểu tượng của sự kết nối giữa thế giới thực và tâm linh, được truyền miệng từ đời này sang đời khác, góp phần dệt nên một bức tranh văn hóa đậm đà bản sắc. Tất cả tạo nên một trải nghiệm không chỉ để ngắm nhìn mà còn để cảm nhận, để hòa mình vào dòng chảy văn hóa, lắng nghe những lời thầm thì của quá khứ.