Hai trái tim chung nhịp đập

Một người Việt Nam, gầy gò, ánh mắt kiên nghị. Một người Cu Ba, cao lớn, dáng vẻ rắn rỏi, mặc quân phục. Đó là ảnh chụp ông và José González Roche - người anh em kết nghĩa mà ông gọi thân thương là “anh Roche”.

Mặt sau bức ảnh, những dòng chữ tiếng Tây Ban Nha vẫn còn đó, nét mực đã nhạt nhưng tình cảm thì vẹn nguyên như ngày đầu: “Para Hai… con cariño y afecto de un combatiente cubano” (Gửi tới Hải… với tình cảm sâu sắc của một người chiến sĩ Cu Ba).

Những lời ấy được viết tại Liên Xô, năm 1964, khi hai người còn là du học sinh ngành kỹ thuật hàng không. Mỗi lần xem lại tấm ảnh, người sĩ quan Quân đội nhân dân Việt Nam 83 tuổi, vẫn run run như thể đang chạm vào ký ức, chạm vào người anh em ở bên kia bán cầu.

Bức ảnh cũ và ký ức chưa phai

Năm 1961, Phạm Chu Hải sang Liên Xô học ngành kỹ thuật hàng không. Tại đó, ông gặp Roche - một sinh viên Cu Ba lớn tuổi hơn, nhiệt tình và thân thiện. Giữa đất nước xa lạ, sự đồng cảm về lý tưởng của hai quốc gia, hai dân tộc khiến họ nhanh chóng trở nên thân thiết và gắn bó. “Tao nhiều tuổi hơn nên làm anh, mày làm em! – Roche đã nói như vậy”, ông Hải bồi hồi nhớ lại những kỷ niệm xưa cũ. “Hồi đó chúng tôi ăn cơm ở nhà ăn ký túc xá. Hôm nào anh Roche đến sớm sẽ giữ chỗ cho tôi, và ngược lại”. Sau khi kết thúc khóa học, hai người bịn rịn chia tay nhau, chỉ còn tấm ảnh ở lại.

Năm 1967, cuộc chiến tranh ở Việt Nam bước vào giai đoạn ác liệt. Sau những thất bại liên tiếp trong việc ngăn chặn đồng bào miền bắc chi viện cho chiến trường miền nam từ trên không, Mỹ điên cuồng gia tăng các tàu hải quân thuộc Hạm đội 7 đánh phá ác liệt tuyến đường 1 ở khúc ruột miền trung. Các chiến hạm luân phiên tiến vào cách bờ biển chừng 15km rồi dùng pháo cự ly 30 km bắn liên tục trong bán kính 20-25 km từ Hà Tĩnh tới Quảng Bình, trong khi pháo của ta bắn trả không tới nơi. Để đánh đuổi các tàu của Hạm đội 7 chỉ có thể dùng không quân ném bom. Tuy nhiên, đó là bài toán khó.

Với sự đề nghị giúp đỡ từ phía Việt Nam, Cu Ba, dưới sự lãnh đạo của Fidel Castro, quyết định cử một đoàn chuyên gia quân sự sang giúp đỡ huấn luyện phi công. Phương án đưa ra là dùng Mig-17 bay ở độ cao cực thấp rồi ném bom thia lia - một chiến thuật táo bạo và nguy hiểm. Roche cũng có mặt trong đoàn chuyên gia đó.

Ông hội ngộ người em kết nghĩa Phạm Chu Hải tại sân bay Đa Phúc (Hà Nội) sau bốn năm xa cách. Họ ôm chầm lấy nhau, khóc rồi cười, dù vai trò cả hai đã khác trước. Tối hôm đó, phía Việt Nam tổ chức chiêu đãi đoàn chuyên gia Cu Ba rồi mời các bạn xem phim “Phi công mặc đồ ngủ” (Piloten im Pyjama - một phim tài liệu của Đông Đức). “Chỉ một số đồng chí do đơn vị chọn mới được tham gia tiếp đoàn chuyên gia, nhưng anh Roche cứ kéo tôi vào phòng chiếu phim ngồi cạnh”, ông Hải nhớ lại. “Thấy tôi không có trong danh sách, các nhân viên an ninh đã yêu cầu tôi rời đi, nhưng Roche ngăn lại. Anh ấy yêu cầu phiên dịch nói rằng: “Hải là em kết nghĩa của tôi. Tôi muốn cậu ấy được xem phim cùng tôi!”. Cuối cùng thì phía an ninh cũng đồng ý”, giọng ông Hải không kìm được xúc động.

Hai người họ hẹn với nhau sẽ còn gặp lại và cùng xem nhiều bộ phim khác nữa. Thế nhưng, chiến tranh không cho phép lời hẹn ấy trở thành hiện thực.

Ngày 19/4/1972, hai phi công Việt Nam là Lê Xuân Dỵ và Nguyễn Văn Bảy (B) đã lái Mig-17 ném bom trúng hai tàu khu trục thuộc Hạm đội 7 lừng danh của Mỹ ở vùng biển Quảng Bình, sự kiện hy hữu kể từ sau Chiến tranh thế giới lần thứ 2, khiến Mỹ e ngại phải rút ra xa bờ biển, giảm tần suất đánh phá đường Trường Sơn. Roche cùng đoàn chuyên gia hoàn thành nhiệm vụ, trở về Cu Ba, Phạm Chu Hải tiếp tục công việc kỹ thuật hàng không ở sân bay, thầm giữ trong tim hình ảnh người anh trai Cu Ba nghĩa tình.

“Không liền núi, chẳng liền sông/ Mà tình hữu nghị mênh mông đất trời” (Phạm Sinh). Tình cảm trong hai câu thơ ấy đã trải dài hơn nửa thế kỷ gắn bó giữa hai quốc gia, dân tộc và giữa những con người không cùng một mẹ sinh ra.

Trong suốt những năm tháng chiến tranh và cả thời kỳ hậu chiến, nhân dân Cu Ba, mặc dù còn khó khăn, thiếu thốn, đã viện trợ cho Việt Nam hàng trăm triệu đô-la để xây dựng, kiến thiết đất nước: Bệnh viện Việt Nam - Cu Ba ở Đồng Hới (Quảng Bình), khách sạn Thắng Lợi (Hà Nội), đường Xuân Mai - Sơn Tây (Hà Nội), các nông trường chăn nuôi bò sữa Ba Vì (Sơn La), nông trại gà Lương Mỹ (Phú Thọ), cùng nhiều công trình điện, đường, trường, trạm. Họ còn gửi tặng hàng triệu tấn đường, gạo, và cử chuyên gia y tế, nông nghiệp sang Việt Nam, đồng thời giúp đào tạo nguồn nhân lực chuyên gia y tế chất lượng cao. Biết bao thế hệ hôm nay vẫn hoài niệm về năm tháng ăn đường viện trợ từ Cu Ba, những lon sữa bò Mộc Châu, hay những quả trứng gà Lương Mỹ.

Đúng như tinh thần của Fidel Castro “Vì Việt Nam, Cu Ba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình”, những trái tim từ La Havana cách nửa vòng Trái đất, dẫu chưa một lần gặp mặt, vẫn chung một nhịp đập vì Việt Nam.

Hơn nửa thế kỷ và một nỗi niềm day dứt

Sau ngày Roche rời Việt Nam, ông Hải cũng mất liên lạc với người anh kết nghĩa. Không thư từ, không điện thoại, không internet. “Hồi đó tôi có viết nhiều thư lắm nhưng sau mới biết là thư không tới nơi được do những quy định về an ninh đối ngoại giữa hai nước. Có lẽ Roche cũng đã từng gửi thư cho tôi”, ông Hải bùi ngùi.

Biết câu chuyện của Thượng tá Phạm Chu Hải, tôi đã quyết tâm tìm kiếm người anh Roche cho ông. Hành trình ấy kéo dài gần một năm, qua nhiều kênh liên lạc, từ các hội cựu chiến binh đến cơ quan ngoại giao. Cuối cùng, một email từ Cu Ba được gửi tới. Trong thư viết:

“En respuesta a su solicitud sobre el Primer Teniente José González Roche, ingeniero de radio de la seccion de aviación, que estuvo de misión en Vietnam a finales de la década del 60 y con posterioridad viajó a estudiar ingeniería aeronáutica en la antigua Unión Soviética, conocimos que falleció en el año 2020.

Es de significar, que el mismo vivia solo y el único familiar que existia es una hija, que actualmente reside fuera del pais”.

(Tạm dịch: “Trả lời về trường hợp của Trung úy José González Roche, kỹ sư vô tuyến điện hàng không, từng công tác tại Việt Nam vào cuối thập niên 60 và theo học ngành kỹ thuật hàng không tại Liên Xô (cũ), chúng tôi được biết ông đã qua đời năm 2020.

Ông sống một mình và người thân duy nhất là một cô con gái hiện cư trú ở nước ngoài”).

Tin ấy khiến ông Hải lặng đi. Ước nguyện gặp lại “người anh Cu Ba” nay chỉ còn trong ký ức. “Ít ra thì tôi cũng đã biết tin về Roche. Anh ấy mãi là người anh Cu Ba trong trái tim tôi”, ông Hải nghẹn ngào.

Hơn nửa thế kỷ trôi qua, nhiều người Việt Nam vẫn dành cho Cu Ba sự quan tâm đặc biệt. Trong từng nhịp đập trái tim Việt Nam hôm nay, vẫn có sự đồng vọng với những trái tim Cu Ba xa xôi. Cu Ba xứng đáng được sống trong ấm no, hạnh phúc, xứng đáng với những gì họ đã hiến dâng cho bạn bè quốc tế và cho lý tưởng cao đẹp của nhân loại.