Con chuồn chuồn có mặt như một thứ trò chơi và cũng như bạn bè. Bắt chuồn chuồn về cho chọi nhau; tìm chuồn chuồn cho cắn vào rốn, để cho chóng biết bơi... Hình ảnh con chuồn chuồn quen thuộc đó, nay được những người dân quê tài hoa tại xóm chùa Tây Phương, xã Thạch Xá (huyện Thạch Thất, Hà Nội) sử dụng chất liệu tự nhiên để làm ra những chú chuồn chuồn tre độc đáo, sống động.
Ðơn giản mà lắm công phu
Qua hỏi thăm, tôi tìm đến nhà anh Nguyễn Văn Tái, một trong số những người đầu tiên làm thành công và đưa con chuồn chuồn tre Thạch Xá đến khắp mọi miền đất nước. Vừa ngồi khoanh chân, vừa vót tre, anh Tái tâm sự về nghề của mình: 'Mươi năm trước, tôi làm thợ ảnh chụp cho khách du lịch đến chùa Tây Phương. Có một lần, tôi chụp được ảnh con chuồn chuồn tre có thể giữ thăng bằng do những người ở nơi khác mang đến bán cho khách du lịch. Lúc đầu, tôi cũng không tin tại sao những con chuồn chuồn đó lại không bị rơi. Tôi bắt đầu tự mày mò làm theo mẫu và tô vẽ thêm họa tiết để những chú chuồn chuồn tre trông được bắt mắt hơn. Bây giờ say mê làm chuồn chuồn quá, máy ảnh cũng để đó'. Và từ đó dần dần đã hình thành nghề làm chuồn chuồn tre tại khu vực xóm chùa Tây Phương này. Ban đầu có hơn mười hộ gia đình mở cơ sở sản xuất, nhưng gặp khó khăn nên nhiều người đã từ bỏ. Hiện trong làng chỉ còn hai, ba gia đình vẫn làm nghề này.
Hãy thử tưởng tượng con chuồn chuồn bằng tre không có chân, với sải cánh dài, vậy mà chỉ cần đặt cái miệng nhỏ của nó lên đầu ngón tay hay bất cứ vật gì chú sẽ 'tự bậu' được, dù xoay ngón tay ngả nghiêng thế nào đi nữa, chú chuồn chuồn tre cứ nghiêng cánh theo và giữ thăng bằng trên ngón tay không ngã. Chú chuồn chuồn không có những chiếc chân khẳng khiu, nhưng vẫn đậu ngon lành trên đầu ngón tay trẻ thơ, đậu rung rinh trên cành cây, mép bàn... Tay thoăn thoắt xếp những con chuồn chuồn vừa được lắp ghép để chuẩn bị sơn vẽ, anh Tái chia sẻ: 'Chuồn chuồn tre trông có vẻ đơn giản nhưng quá trình làm phải trải qua khá nhiều công đoạn khó, như để sơn vẽ thành thạo cũng mất khoảng một năm, không phải ai cũng làm được đâu. Lúc mới đầu, có nhiều người hỏi, tôi chỉ dẫn, chép hẳn cách làm ra giấy. Nhưng xong thì để vậy thôi, chứ chuồn chuồn không thăng bằng được, trông rất cứng'.
Ðể làm chuồn chuồn, điều quan trọng đầu tiên phải là chất liệu tre. Mặc dù Thạch Xá có trồng nhiều tre, trúc nhưng để bảo đảm độ mềm, dẻo, bền của tre, anh Tái cùng các hộ làm chuồn chuồn ở Thạch Xá phải cất công lấy tre rừng tại Hòa Bình, Hà Giang... Sau khi cạo lớp vỏ bên ngoài, tre được phơi sấy để tránh ẩm mốc. Tiếp đó, tre được chẻ thành từng nan nhỏ, tùy theo kích cỡ của chuồn chuồn ra các phần: thân, cánh. Khó nhất trong quá trình tạo hình chuồn chuồn chính là vót đuôi và bẻ cho phần đầu hơi cong sao cho khi đặt xuống mặt phẳng, chú chuồn chuồn trông giống hệt như thật. Ðể chú chuồn chuồn đậu thật cân bằng, không bị nghiêng vẹo, người thợ phải tính toán và có sự cân chỉnh từng mi-li-mét chiều dài, chiều rộng của thân, cánh. Kế đó phải dán cánh chuồn chuồn thật chắc bằng keo.
Muốn có chú chuồn chuồn được đẹp, hấp dẫn, người thợ làng nghề sẽ vẽ các họa tiết trang trí lên thân, cánh của chuồn chuồn. Không chỉ có chuồn chuồn, những người thợ xã Thạch Xá với đôi bàn tay khéo léo còn sáng tạo thêm cả những con bướm, chim từ tre với đủ kích cỡ, mầu sắc và đậm nét văn hóa làng quê Việt. Tuy nhiên, theo anh Tái, chuồn chuồn vẫn luôn là lựa chọn hàng đầu của nhiều vị khách. Ðặc biệt, những con chuồn chuồn tre dài hàng mét luôn nhận được sự ngỡ ngàng thích thú của nhiều người.
Ðể chuồn chuồn bay xa
Gần mười năm trong nghề, những chú chuồn chuồn tre đầy mầu sắc đã không đơn thuần chỉ là niềm đam mê của anh Tái, mà đó còn là nguồn kinh tế chính của gia đình anh. Không đắt đỏ như những món đồ chơi khác, chỉ vài ba nghìn đồng là có thể mua được chú chuồn chuồn tùy theo sắc mầu và kích cỡ từ nhỏ đến lớn. Hằng tháng, gia đình anh Tái xuất sang các thị trường lớn như Mỹ, Nhật Bản, Anh, Pháp... hơn ba nghìn con với đủ loại kích cỡ, mẫu mã theo đơn đặt hàng. Trên thực tế, các hợp đồng đặt hàng chuồn chuồn tre của xã Thạch Xá hiện nay đều là do các hộ gia đình tự tìm mối và giữ mối làm ăn cho nên thị trường xuất khẩu chưa được phát triển rộng và vẫn đang gặp khó khăn trong việc tìm đầu ra cho sản phẩm.
Bằng sản phẩm thủ công độc đáo, những người thợ thủ công ở xóm nhỏ Tây Phương đã thật sự đóng góp cho thế giới tuổi thơ và cả nhiều người có tuổi một món đồ chơi mang đậm dấu ấn của làng quê Việt Nam thơ mộng, yên bình. Hiện nay chuồn chuồn tre xuất hiện nhiều trong các lễ hội đồ chơi truyền thống, trong các chợ đêm, cửa hàng lưu niệm... Với trẻ con, đó là một trò chơi thú vị, còn với người lớn, đó là những món đồ trang trí trong nhà. Chuồn chuồn tre tượng trưng cho nét đẹp văn hóa dân gian quê hương thấm đượm đức tính cần cù, chịu khó, khéo léo của người Việt. Chuồn chuồn tre còn là một món quà giản dị, đầy tình quê hương cho những người con xa xứ và những người bạn quốc tế đến Việt Nam. Tâm nguyện của anh Tái cũng như những người làm chuồn chuồn tre Thạch Xá là mong muốn được hợp tác nhiều hơn với các doanh nghiệp trong và ngoài nước, để chú chuồn chuồn tre từ một vùng quê bình dị, có thể tiếp tục bay khắp đất nước, vượt đại dương đến những bầu trời xa xôi Âu, Mỹ, như một 'vị sứ giả' nhỏ của làng quê Việt Nam.
