Campuchia phát triển nghề dệt Ikat

Với mong muốn khôi phục nét đẹp văn hóa Khmer, bà Oum Sophea Pheach, nguyên Giám đốc Trung tâm quốc gia về tơ lụa Campuchia, đã thành lập tổ chức phi chính phủ Golden Silk Pheach vào tháng 7/2002. Nằm ngay gần các đền Angkor Wat tại tỉnh Siem Reap, Golden Silk không chỉ cung cấp các sản phẩm lụa tuyển chọn, quý hiếm mà còn mang đến cơ hội việc làm cho nhiều người dân địa phương.

Những phụ nữ địa phương dệt vải ikat tại Golden Silk Pheach. Ảnh: TISSUS DU MONDE
Những phụ nữ địa phương dệt vải ikat tại Golden Silk Pheach. Ảnh: TISSUS DU MONDE

Cái tên Golden Silk được bà Pheach lấy cảm hứng từ mầu vàng của kén tằm Bombyx mori polyvoltine, một loài tằm cực hiếm tại Campuchia. Nó xuất hiện tại Campuchia từ hơn 1.000 năm trước, phát triển mạnh từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 15. Ngày nay, Golden Silk là một trong những nơi cuối cùng sản xuất loại lụa quý giá này. Loại tơ Bombyx mori polyvoltine đã có lúc tưởng chừng biến mất do sản lượng rất thấp, ít hơn tơ trắng 15 lần. Cũng chính vì thế, quá trình dệt này chỉ dựa trên các phương pháp dệt Ikat thủ công và người thợ có tay nghề cao, không có bất kỳ máy móc công nghiệp nào hỗ trợ.

Dệt Ikat là một quy trình bao gồm việc tạo ra hoa văn bằng cách quấn các đoạn sợi trước khi nhuộm và dệt thành vải lụa. Trước đây, kỹ thuật này tạo ra các loại trang phục cho hoàng gia Campuchia và các nghệ nhân chỉ lưu truyền từ mẹ sang con gái. Tuy nhiên, nghề dệt Ikat gần như bị mai một trong thời kỳ Khmer Đỏ cầm quyền. Dưới chế độ này và nhiều thập kỷ chiến tranh sau đó, khoảng một phần năm dân số Campuchia đã thiệt mạng, trong đó có rất nhiều nghệ nhân dệt lụa của đất nước. Mặc dù vậy, công việc tái thiết những giá trị của văn hóa Campuchia đang được truyền cảm hứng thông qua nỗ lực của các thế hệ sau như bà Sophea Pheach.

Cô Pheach may mắn sống sót qua thời kỳ Khmer Đỏ khi chuyển tới ở cùng gia đình tại Paris (Pháp). Sau khi trở về Campuchia vào năm 1991, cô đã dành nhiều năm ấp ủ và thành lập Golden Silk Pheach nhằm hồi sinh nghệ thuật dệt lụa Ikat, đồng thời giúp đỡ nhiều người có cuộc sống bị tàn phá trong cuộc xung đột. “Chúng tôi đã mất nhiều người thân của mình trong chiến tranh, điều đó đã gắn kết chúng tôi với nhau và với đất nước. Bởi vậy, chúng tôi cũng không muốn mất đi thứ quý giá thuộc văn hóa Campuchia”, bà Pheach chia sẻ.

Tơ vàng của Campuchia được tạo ra từ kén của những con tằm vàng, vốn đã thích nghi với khí hậu nhiệt đới ấm áp của miền bắc Campuchia và ăn nhiều loại dâu tằm bản địa. Khu vực chung quanh quần thể Angkor Wat cũng là nơi cung cấp nguyên liệu làm thuốc nhuộm tự nhiên. Cây chambak được sử dụng làm thuốc nhuộm mầu đen, hay prohut - loại cây có vỏ mầu vàng tự nhiên… Để có nguồn cung cấp nguyên liệu thô, bà Pheach đã hướng dẫn người dân trồng 29 mẫu cây dâu tằm bản địa, đặc biệt yêu cầu họ không dùng hóa chất, thuốc trừ sâu hoặc thuốc diệt côn trùng… có thể gây hại cho những con tằm mỏng manh. Tằm vàng tạo ra chỉ khoảng 300 đến 400 momme (đơn vị đo sợi tơ lụa), nhưng lại dễ nuôi vì phù hợp khí hậu khu vực này. 

Theo bà Jenny Spancake, chuyên gia dệt may Đông - Nam Á, người Campuchia nổi tiếng với các mẫu dệt Ikat phức tạp. Các bức phù điêu ở Angkor Wat minh họa cho nhiều cách sử dụng hàng dệt xa hoa trong triều đình Khmer, bao gồm cả quần áo, gối, rèm… Bởi vậy, để thu thập tài liệu về dệt lụa trong văn hóa Campuchia, bà Pheach cho biết: “Khi bắt đầu, tôi đã nghiên cứu các kỹ thuật dệt tinh xảo tồn tại trong thời kỳ hoàng kim của Angkor. Tôi kiểm tra tất cả, từ những bức chạm khắc trong đền thờ đến những mẫu vải từ thế kỷ 17 trong Bảo tàng Quốc gia Campuchia ở Phnom Penh. Phải mất hơn 10 năm và rất nhiều thử thách để tìm ra những kỹ thuật bị lãng quên này của dệt lụa”.

Không chỉ là nơi sản xuất tơ vàng và dệt vải lụa, Golden Silk còn tạo công ăn việc làm cho những người có cuộc sống và sinh kế bị tàn phá trong chiến tranh. Hơn 100 nhân viên làm việc tại nông trang hầu hết là phụ nữ, nhiều người trong số họ từng là trẻ mồ côi không nhà cửa, không gia đình và không có phương kế sinh nhai. Nhưng hiện tại, họ có công việc ổn định và có địa vị trong xã hội. Tại Golden Silk, nhờ nỗ lực hồi sinh nghề dệt của bà Pheach, một thế hệ nghệ nhân mới của nghề dệt vải lụa truyền thống đã hình thành.