Ngày nhỏ, khi đội chiếu bóng lưu động của huyện về làng, lần đầu tiên tôi được xem bộ phim màn ảnh rộng Vĩ tuyến 17 ngày và đêm. Cảm xúc choáng ngợp, bởi hình ảnh cuộc chiến đấu đầy cam go, khốc liệt. Các nhân vật trong phim, mỗi người đều có một số phận riêng, nhưng ấn tượng nhất vẫn là người phụ nữ tên Dịu (do Trà Giang thủ vai) có chồng tập kết ra bắc. Chị Dịu nhìn gã cảnh sát Trần Sùng (Lâm Tới đóng) khảng khái nói: “Chồng ta áo rách ta thương. Chồng người áo gấm xông hương mặc người” cứ mãi ám ảnh khôn nguôi.
Thân phụ của chị Trà Giang là NSƯT Nguyễn Văn Khánh, đạo diễn sân khấu, một cán bộ văn nghệ nổi tiếng ở Liên khu 5 từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp. Ông chọn tên núi, tên sông ở Quảng Ngãi để đặt tên cho ba người con chào đời ở quê ngoại Phan Thiết, trong đó có Trà Giang. Sau này, ra Hà Nội, ông bà có thêm ba người con nữa và hướng các con mình theo con đường nghệ thuật.
Sau Hiệp định Genève, chị Trà Giang được má dẫn đi tập kết. Từ vùng nông thôn ở Ninh Giang, chị xuống Hải Phòng theo học trường học sinh miền nam. Nữ nghệ sĩ trầm ngâm, rằng đến tận bây giờ, vẫn luôn nhớ ơn đồng bào miền bắc đã hết lòng thương yêu, cưu mang con em miền nam tập kết, xa quê hương, xa cha mẹ.
Học hết phổ thông, Trà Giang thi vào trường múa. Tuổi mười bảy, chị sở hữu gương mặt đẹp thánh thiện, ánh nhìn thăm thẳm như mặt nước hồ thu. Thật may là thân phụ đã gợi ý, rằng con có gương mặt khả ái, sao không thi vào trường điện ảnh? Vâng lời cha, chị đổi ý. Vào Trường Điện ảnh Việt Nam (nay là Trường đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội), Trà Giang học khóa đầu tiên, sau khi tốt nghiệp về công tác tại Xưởng phim truyện Việt Nam.
Trà Giang có vai diễn đầu tay trong phim truyện Một ngày đầu thu đóng chung với Tuệ Minh, bạn cùng khóa. Bộ phim này tuy chưa để lại dấu ấn gì đặc biệt, nhưng đến khi đạo diễn Phạm Kỳ Nam cất công lựa chọn diễn viên vào vai chính trong phim Chị Tư Hậu chuyển thể từ tác phẩm Một chuyện chép ở bệnh viện của nhà văn Anh Đức, thì ông nhớ tới gương mặt của Trà Giang mang nét điển hình của phụ nữ Nam Bộ. Vào vai khi mới 20 tuổi, nữ diễn viên đối diện với áp lực không hề nhỏ. Nhân vật trong phim có tuổi đời lớn hơn, câu chuyện lại xảy ra trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp… Vậy làm thế nào để nhập vai cho tốt?
Từng đọc truyện và ấn tượng với thân phận chị Tư Hậu, thời niên thiếu từng sống trong vùng địch kiểm soát, hứng chịu sự tàn phá của chiến tranh, trải nghiệm tuy không nhiều, song cũng giúp Trà Giang hình dung ra bối cảnh. Trong đoàn làm phim có nhiều người quê ở Nam Bộ nhiệt tình giúp chị nhanh chóng nắm bắt tính cách nhân vật, đặc biệt là cốt cách văn hóa vùng miền. Nhờ được đào tạo bài bản, nên Trà Giang biết nghiền ngẫm và phân tích nhân vật để hóa thân vào vai diễn ngon lành.
Bộ phim Chị Tư Hậu được công chiếu rộng rãi khắp các địa phương miền bắc, gây được tiếng vang lớn. Tháng 12/1962, tại Đại hội Văn nghệ toàn quốc lần thứ III, là đại biểu trẻ nhất, chị Trà Giang vinh dự được dâng hoa tặng Bác Hồ. Bức ảnh đẹp của Người chụp với nữ diễn viên điện ảnh trở thành một biểu tượng về tình cảm, mối quan tâm của Chủ tịch Hồ Chí Minh với văn nghệ sĩ. Đây còn là tấm lòng của vị Cha già dân tộc với đứa con của miền nam tập kết. Trong đời, nghệ sĩ Trà Giang còn vinh dự được nhiều lần gặp Bác Hồ, mỗi khi mang phim mới vào Phủ Chủ tịch trình chiếu cho Bác, cùng các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước xem, được nghe những lời căn dặn của Người.
Tại Liên hoan phim Quốc tế Moscow năm 1963, nghệ sĩ Trà Giang được trao Huy chương bạc và trở thành nữ diễn viên đầu tiên của Việt Nam đoạt giải thưởng quốc tế danh giá. Quãng thời gian lưu lại ở Liên Xô dự Liên hoan phim, chị được xem nhiều bộ phim kinh điển của điện ảnh thế giới; được học thầy, học bạn, vun bồi kinh nghiệm và kiến thức, mở rộng thêm tầm nhìn về nghiệp diễn. Chưa dừng lại ở đó, phim Chị Tư Hậu còn giành được giải Bông Sen vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ hai.
Nối tiếp thành công, năm 1972, nghệ sĩ Trà Giang cùng nhiều bạn đồng khóa tham gia bộ phim truyện Vĩ tuyến 17 ngày và đêm của đạo diễn Hải Ninh. Phim là câu chuyện nghẹt thở giữa đôi bờ sông giới tuyến và là một thiên anh hùng ca về lòng yêu nước, về tinh thần đấu tranh bất khuất của các đảng viên cộng sản kiên trung, về những người mẹ, người chị đã lặng thầm giữ trọn tấm lòng trung trinh với Đảng, với đất nước; gieo niềm tin vững chắc vào thắng lợi cuối cùng của sự nghiệp cách mạng. Với vai chính là chị Dịu trong phim, nghệ sĩ Trà Giang được vinh danh tại Liên hoan phim Quốc tế Moscow năm 1973. Bộ phim đoạt giải nhất của Ủy ban Bảo vệ Hòa bình thế giới và chị được nhận Huy chương vàng với giải “Diễn viên nữ xuất sắc”.
Tại Liên hoan phim lần này, đoàn Việt Nam tiếp xúc với nhiều bạn bè quốc tế. Trong đó có một nữ nhà báo Mỹ gặp chị Trà Giang và xúc động nói lời xin lỗi vì cuộc chiến tàn khốc đã gây ra bao đau thương cho nhân dân Việt Nam, đặc biệt là phụ nữ. Lại hỏi, những hình tượng người phụ nữ trong phim Vĩ tuyến 17 ngày và đêm có thật không? Mỉm cười, nghệ sĩ Trà Giang dẫn câu ngạn ngữ nổi tiếng của Việt Nam: “Giặc đến nhà, đàn bà cũng đánh”. Chị kể về các gương chiến đấu của phụ nữ miền nam, như chị Út Tịch, một người mẹ đông con, cầm súng đánh giặc, từng nói: “Còn cái lai quần cũng đánh”… thì nhà báo Mỹ phục lắm. Ít lâu sau, khi về nước, chị Trà Giang nhận được tờ tạp chí từ bên Mỹ gửi sang, có bài viết của nhà báo đã phỏng vấn chị ở Moscow. Còn một nữ trí thức người Nhật đã bật khóc và thốt lên, thật không thể ngờ phụ nữ Việt Nam lại tham gia vào công việc vĩ đại như thế! Qua bộ phim này, chúng tôi hiểu được phần nào lịch sử đấu tranh của Việt Nam!
Tiếng vang của Vĩ tuyến 17 ngày và đêm đã vượt ra ngoài biên giới, được bạn bè quốc tế đón nhận và ngợi ca nồng nhiệt. Sau ngày hòa bình, thống nhất, năm 1978, Nhật Bản đã chính thức mời Việt Nam mang bộ phim này sang giới thiệu với người dân nước họ.
Từ sau bộ phim danh giá này, chị Trà Giang còn tham gia nhiều bộ phim truyện nổi tiếng khác: Làng nổi, Lửa rừng, Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn, Bài ca ra trận, Em bé Hà Nội, Mối tình đầu… Năm 1984, chị Trà Giang được phong tặng danh hiệu NSND trong đợt đầu tiên. Sau khi tham gia bộ phim Dòng sông hoa trắng (1989), NSND Trà Giang đã chia tay sự nghiệp diễn xuất vinh quang của chị.
Năm 1967, NSND Trà Giang kết duyên với nghệ sĩ violon Nguyễn Bích Ngọc, em ruột của nhà văn Nguyễn Thành Long. Đến năm 1973, họ đón con gái Bích Trà chào đời. Đất nước thống nhất, anh chị chuyển vào định cư tại Thành phố Hồ Chí Minh. Giáo sư - NSƯT Nguyễn Bích Ngọc giữ chức Phó Giám đốc Nhạc viện thành phố, tiếc thay đã qua đời ở tuổi 59 khi tài năng đang độ chín muồi.
Sớm phát hiện ra khả năng âm nhạc của con gái, nghệ sĩ Bích Ngọc hướng Bích Trà theo con đường nghệ thuật, nhưng để con tự lập và đi bằng chính đôi chân của mình. Lên 10 tuổi, lần đầu tiên cô bé biểu diễn trước khán giả Nhà hát Lớn, Hà Nội. Bích Trà được chọn sang Nga học âm nhạc từ năm 14 tuổi, sau đó lấy bằng Thạc sĩ, nhận học bổng du học tại Anh và tốt nghiệp Học viện Hoàng gia Anh năm 1999. Năm 2002, cô được bình chọn là 1 trong 10 gương mặt tiêu biểu của thanh niên Việt Nam. Bích Trà là người Việt Nam đầu tiên được trao tặng danh hiệu ARAM (Associate of the Royal Academy of Music, thành viên của Viện Âm nhạc Hoàng gia, Anh) cho những cống hiến âm nhạc nổi bật trong năm 2013.
Một lần NSND Trà Giang tới thăm TS Lê Thị Thoa, thấy phu nhân Thượng tướng Trần Văn Trà cầm cọ, thế là chị nảy ra ý định tiếp cận thế giới sắc màu. Tháng 1/2018, tại Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, chị Trà Giang đã có triển lãm tranh lần thứ ba với 30 bức sơn dầu về hoa, về tĩnh vật và phong cảnh đất nước với những cảm nhận tinh tế về con người và cuộc sống. Hội họa mang lại cho nữ nghệ sĩ niềm vui sống và lao động sáng tạo. Thật ngạc nhiên khi trong căn phòng nhỏ của chị, bên cạnh giá vẽ có rất nhiều tranh. Tháng 9/2024, hay tin thiên tai tàn phá nặng nề, người dân miền bắc phải gánh chịu nhiều mất mát đau thương, NSND Trà Giang chọn bức tranh quý Hồn quê của mình, nhờ hỗ trợ bán đấu giá. Số tiền thu được 151 triệu đồng, chị gửi ủng hộ bà con vùng bão lũ miền bắc. Trước đó, bức sơn dầu Lau trên đèo Viôlắc đấu giá, bán được 270 triệu đồng, gây quỹ thiện nguyện. Đầu năm 2025, NSND Trà Giang được trao Giải “Nghệ sĩ trọn đời vì cộng đồng” Giải Mai Vàng của báo Người Lao động Thành phố Hồ Chí Minh.
