Cách đây bốn năm, các trang báo quốc tế ngập tràn hình ảnh người dân Afghanistan xếp hàng chờ được đóng dấu vào hộ chiếu để rời đất nước, chạy trốn đói nghèo và bạo lực. Tuy nhiên, thời gian gần đây, thế giới lại chứng kiến xu hướng ngược lại. Trong nhiều tháng qua, mỗi ngày, cửa khẩu Islam Qala ở phía tây tỉnh Herat của Afghanistan đón hàng chục nghìn người tị nạn trở về từ Iran. Tình trạng tương tự cũng được ghi nhận tại khu vực biên giới giữa Afghanistan và Pakistan.
Theo Liên hợp quốc, từ đầu năm đến nay, khoảng 2,1 triệu người Afghanistan đã trở về hoặc buộc phải trở về quê hương. Con số này được dự báo sẽ tiếp tục tăng cao, có thể vượt quá ba triệu người trong năm 2025.
Làn sóng hồi hương ồ ạt nêu trên chủ yếu xuất phát từ quyết định trục xuất người tị nạn của Iran và Pakistan. Theo Bộ Nội vụ Iran, số người Afghanistan sống tại Iran lên tới 6,1 triệu người, phần lớn chưa được cấp quy chế tị nạn. Trong bối cảnh nền kinh tế đang bị đè nặng bởi các lệnh trừng phạt, tình trạng lạm phát tăng cao, Iran không có đủ nguồn lực để gồng gánh các chi phí về y tế, giáo dục và an sinh xã hội cho hàng triệu người nhập cư thiếu giấy tờ hợp pháp. Không còn chốn dung thân, người tị nạn Afghanistan buộc phải lựa chọn con đường trở về.
Đợt hồi hương quy mô lớn này được xem là đòn giáng mạnh vào nền kinh tế-xã hội Afghanistan, quốc gia đang phải vật lộn với một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng hàng đầu thế giới. Liên hợp quốc cảnh báo, dòng người trở về ồ ạt có thể kéo theo nguy cơ mất ổn định ở Afghanistan.
Thời gian qua, quốc gia Nam Á bị bủa vây bởi đói nghèo, thất nghiệp và những cú sốc liên quan biến đổi khí hậu. Khoảng 23 triệu người, tương đương một nửa dân số đang cần được hỗ trợ nhân đạo. Trong khi đó, phụ nữ và trẻ em gái vẫn bị gạt ra ngoài lề xã hội và tước đi nhiều quyền cơ bản. Giới chuyên gia nhận định, Afghanistan không đủ khả năng tiếp nhận số lượng quá lớn người tị nạn trở về.
Thách thức không chỉ ở phía đất nước Afghanistan, mà cả người dân hồi hương. Gây dựng tất cả lại từ đầu tại một quốc gia bị tàn phá bởi nhiều năm xung đột, có phần lớn dân số sống trong cảnh nghèo đói, vốn đã không phải một việc dễ dàng. Đối với phụ nữ và trẻ em gái, đối tượng chịu nhiều quy định hà khắc tại Afghanistan, điều này càng trở nên bất khả thi.
Trong bốn năm qua, cuộc sống của phụ nữ và trẻ em gái Afghanistan gần như bị cô lập hoàn toàn với thế giới bên ngoài. Đây là quốc gia duy nhất trên thế giới nơi trẻ em gái không được tiếp tục đến trường sau bậc tiểu học.
Cao ủy Liên hợp quốc về người tị nạn (UNHCR) cho biết, hầu hết những người Afghanistan mới hồi hương đang ở trong tình trạng “mất phương hướng”. Nhiều người đã rời xa quê hương hàng chục năm và hầu như không còn mối liên kết nào với cộng đồng địa phương. Được trở về nơi chôn rau cắt rốn sau nhiều năm buộc phải sống tha hương là ước mơ của hàng triệu người tị nạn trên thế giới. Nhưng đối với người Afghanistan, ngày trở về lại nặng trĩu lo âu.
Khó khăn chồng chất khó khăn khi nguồn viện trợ quốc tế dành cho Afghanistan đang thiếu hụt nghiêm trọng. Sau khi Taliban quay lại nắm quyền vào năm 2021, nguồn viện trợ quốc tế cho nước này gần như bị đóng băng. Liên hợp quốc thông báo mới chỉ nhận được gần 25% trong khoản ngân sách 2,4 tỷ USD cần thiết để đáp ứng nhu cầu nhân đạo tại Afghanistan năm 2025. Tình trạng cắt giảm viện trợ dẫn đến hệ quả là hơn 400 cơ sở y tế, 400 trung tâm điều trị suy dinh dưỡng cấp tính đã phải đóng cửa, tác động mạnh lên hệ thống y tế mong manh của nước này.
Người tị nạn Afghanistan đang đứng trước ngã ba đường, nơi ngã rẽ nào cũng đưa họ đến tương lai mịt mờ không lối thoát. Chính quyền Taliban cam kết hỗ trợ lương thực, chỗ ở và y tế cho người hồi hương. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo, số lượng người trở về quá lớn có thể đẩy quốc gia Nam Á vào vòng xoáy bất ổn mới, đồng thời kéo theo nguy cơ tái bùng phát làn sóng di cư trái phép sang các nước trong khu vực.
