Trong bối cảnh tổ chức chính quyền địa phương theo mô hình hai cấp, yêu cầu tinh gọn bộ máy đang đặt ra đồng thời với một câu hỏi lớn cho ngành giáo dục: Sắp xếp để nâng cao chất lượng hay chỉ nhằm “đẹp” số liệu, tiềm ẩn những hệ lụy lâu dài?
Không gây xáo trộn hoạt động dạy và học
Tại các văn bản gửi địa phương, đặc biệt là văn bản triển khai Kết luận 221-KL/T.Ư của Bộ Chính trị, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã nêu rõ nhiều nguyên tắc có tính định hướng lâu dài. Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn nhấn mạnh yêu cầu, đến ngày 31/12/2025, các địa phương phải hoàn thành đề án, kế hoạch rà soát, sắp xếp các cơ sở giáo dục và báo cáo T.Ư, song không vì tiến độ mà làm nóng vội.
Nguyên tắc đầu tiên được Bộ trưởng nhiều lần nhấn mạnh là không để việc sắp xếp gây xáo trộn hoạt động dạy và học. Trường lớp có thể thay đổi về tổ chức, nhưng nhịp học của học sinh, kế hoạch năm học, tâm lý đội ngũ giáo viên phải được giữ ổn định.
Thứ hai, sắp xếp phải giúp quản lý thuận tiện hơn, dạy học tốt hơn, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục. “Nếu sau sắp xếp mà trường quá lớn, lớp quá đông, hiệu trưởng không thể quản lý sát sao thì đó không phải là sắp xếp hợp lý”, Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn lưu ý.
Thứ ba, Bộ yêu cầu không áp đặt chỉ tiêu gượng ép, không làm theo công thức hay máy móc. Có nơi cần giảm đầu mối, nhưng cũng có nơi phải tăng thêm trường, thêm lớp, nhất là ở khu vực đô thị, khu công nghiệp, nơi dân số cơ học tăng nhanh. “Không phải cứ sắp xếp là chỉ có giảm”, Bộ trưởng nhấn mạnh.
Đáng chú ý, Bộ cũng khẳng định không lấy tiêu chí tự chủ tài chính làm căn cứ sắp xếp cơ sở giáo dục, bởi giáo dục công lập là dịch vụ công thiết yếu, phải bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục cho mọi người dân, nhất là ở vùng khó khăn.
Song song với yêu cầu thận trọng, Bộ GD&ĐT cũng thể hiện quan điểm dứt khoát ở chiều ngược lại. Theo Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn, những cơ sở giáo dục, đặc biệt là các nhóm trẻ mầm non, dù công hay tư không đạt chuẩn, không bảo đảm an toàn, không đủ điều kiện tối thiểu thì hoặc phải sáp nhập, hoặc phải dừng hoạt động, giải thể. “Đây là việc cần làm kiên quyết, không thể chần chừ, bởi liên quan trực tiếp đến an toàn và chất lượng chăm sóc, giáo dục trẻ em”, Bộ trưởng nói.
Tuy nhiên, Bộ cũng vạch rõ những giới hạn không được vượt qua: Không sáp nhập trường mầm non vào trường tiểu học; không nhập tiểu học, THCS, THPT làm một, trừ các mô hình liên cấp tư thục đã có từ trước; không dồn ghép khiến quy mô trường học vượt quá khả năng quản lý và điều kiện cơ sở vật chất.
Thực tế từ địa phương
Đến nay, báo cáo của 23/34 tỉnh, thành phố gửi Bộ GD&ĐT cho thấy, phần lớn địa phương lựa chọn phương án giữ ổn định hệ thống trường học trong năm 2025, xây dựng lộ trình sắp xếp sau khi kết thúc năm học 2025-2026. Tuy nhiên, cũng có địa phương sắp xếp với tốc độ rất nhanh. Ở bậc mầm non, có tỉnh đã hoàn thành sáp nhập, giảm tới 45,83% số cơ sở giáo dục. Ở giáo dục phổ thông, có địa phương giảm hơn 42% số trường; giáo dục thường xuyên là lĩnh vực có mức sáp nhập mạnh nhất, nhiều nơi giảm hơn 30%.
Đại diện Bộ GD&ĐT đánh giá, việc sắp xếp bước đầu đã góp phần tinh giản đầu mối, giảm biên chế quản lý, bố trí lại đội ngũ giáo viên, nhân viên, khắc phục tình trạng thiếu, thừa cục bộ. Tuy nhiên, một số địa phương còn sáp nhập theo hướng cơ học, quy mô lớn trong thời gian ngắn, tiềm ẩn nguy cơ quá tải cơ sở vật chất, ảnh hưởng đến mô hình trường dân tộc nội trú, bán trú và quyền tiếp cận giáo dục của học sinh vùng khó khăn.
Theo đề án sắp xếp mạng lưới cơ sở giáo dục giai đoạn 2023-2025, Quảng Ninh là một trong những địa phương có mức tinh gọn lớn. Sau sắp xếp, toàn tỉnh còn 280/570 cơ sở giáo dục, giảm gần một nửa. Riêng khối trực thuộc Sở GD&ĐT, từ 18 cơ sở tinh gọn còn 3; 13 trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên được tổ chức lại thành 1 trung tâm. Bộ GD&ĐT cho rằng, việc này giúp giảm mạnh đầu mối quản lý, tinh giản số lượng hiệu trưởng, kế toán, nhân viên hành chính, từ đó tiết kiệm chi phí và tập trung nguồn lực cho chuyên môn. Tuy nhiên, quá trình sắp xếp nhanh cũng làm lộ rõ không ít bất cập.
Theo quy định hiện hành, trường tiểu học có quy mô nhiều nhất 40 lớp, trường THCS nhiều nhất 45 lớp. Thế nhưng, sau sáp nhập, tại một số địa phương đã xuất hiện những trường có quy mô 70-80 lớp, thậm chí có nơi lên tới 95-97 lớp, gấp hơn hai lần quy định.
Tại một xã thuộc khu vực Đồng bằng Bắc Bộ, sau khi sắp xếp lại mạng lưới trường tiểu học, 4 trường được sáp nhập thành 1, khiến sĩ số học sinh tăng đột biến; nhiều lớp có hơn 50 em, vượt xa quy định của Điều lệ trường tiểu học. Thực trạng này đã từng được phản ánh tại một số địa phương như Ninh Bình, Hải Phòng, Hà Nội trong các báo cáo giám sát của HĐND. Cơ sở vật chất chưa kịp mở rộng, phòng học chức năng, bếp ăn bán trú đều quá tải.
Tại Hà Nội, Hiệu trưởng một trường tiểu học quy mô lớn cho biết, sau sáp nhập, trường có tới 3-4 phân hiệu, số lượng học sinh lên đến vài nghìn em. “Trường có nhiều Phó Hiệu trưởng nhưng chỉ có một Hiệu trưởng điều hành chung. Việc quản lý dạy học, bán trú, an toàn trường học tiềm ẩn rất nhiều rủi ro”, vị Hiệu trưởng này nói.
Ở miền núi, vùng sâu, vùng xa, việc sắp xếp trường lớp nếu thiếu thận trọng có thể làm thu hẹp cơ hội tiếp cận giáo dục của học sinh. Tại xã Sín Thầu (tỉnh Điện Biên), sau khi sáp nhập các điểm trường lẻ, nhiều học sinh tiểu học ở các bản xa phải đi bộ 7-10 km để đến trường trung tâm; trong khi điều kiện bán trú còn thiếu, đường rừng, suối sâu tiềm ẩn nhiều rủi ro. Phụ huynh vì thế không khỏi lo lắng về an toàn của con em trong mùa mưa, khi nguy cơ sạt lở, lũ quét luôn thường trực.
Tại hội nghị giao ban trực tuyến với các địa phương về sắp xếp, tổ chức các cơ sở giáo dục mầm non, phổ thông, giáo dục thường xuyên công lập được tổ chức mới đây, đại diện Sở GD&ĐT nhiều địa phương cùng bày tỏ quan điểm, việc sắp xếp cần có lộ trình phù hợp và phải gắn với đầu tư trường bán trú, nội trú, nếu không sẽ gây xáo trộn lớn.
Không cắt giảm cơ học
Phát biểu ý kiến kết luận hội nghị, Thứ trưởng Thường trực GD&ĐT Phạm Ngọc Thưởng khẳng định: Sắp xếp mạng lưới trường học không phải là cắt giảm cơ học, không chạy theo số lượng giảm trường, giảm điểm trường. “Mục tiêu cao nhất là nâng cao chất lượng giáo dục, bảo đảm quyền học tập của học sinh và điều kiện dạy học của giáo viên”, Thứ trưởng nhấn mạnh.
Theo Thứ trưởng, những nơi có điểm trường lẻ, quy mô nhỏ, không còn phù hợp thì cần sắp xếp; nhưng những nơi học sinh đông, sĩ số vượt chuẩn thì phải tính đến phương án chia tách, xây dựng trường mới, bảo đảm quy định về sĩ số, an toàn trường học và các nguyên lý giáo dục.
Ba yêu cầu xuyên suốt được Thứ trưởng nhấn mạnh là đủ trường, đủ lớp, đủ giáo viên, nhưng phải đủ một cách hợp lý, phù hợp điều kiện thực tiễn từng địa phương, đáp ứng mục tiêu phổ cập giáo dục, nhất là phổ cập mầm non cho trẻ từ 3-5 tuổi và giáo dục bắt buộc ở tiểu học, THCS.
Theo TS Nguyễn Tùng Lâm, Chủ tịch Hội đồng Trường THPT Đinh Tiên Hoàng (Hà Nội), đổi mới giáo dục phải đặt trong tinh thần các nghị quyết của Đảng là nâng cao chất lượng và bảo đảm công bằng. “Muốn học sinh chủ động, tích cực thì trước hết phải bảo đảm điều kiện học tập cơ bản, trong đó sĩ số lớp không quá đông, quy mô trường học hợp lý”, TS Nguyễn Tùng Lâm nói. Theo ông, nhiều quốc gia quy định rất rõ về quy mô trường, lớp để bảo đảm hiệu quả quản lý và giảm rủi ro khi có thiên tai, dịch bệnh. Ông cho rằng, việc sáp nhập 3-4 trường thành một, dẫn tới trường có tới 9 Phó Hiệu trưởng, là mô hình cần được rà soát, điều chỉnh, không nên duy trì lâu dài vì sẽ ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục.
Thực tiễn cho thấy, sắp xếp lại các cơ sở giáo dục là việc cần thiết nhưng không đơn giản. Nếu làm tốt, đây sẽ là cơ hội để khắc phục tình trạng manh mún, phân tán nguồn lực, nâng cao chất lượng giáo dục. Nhưng nếu làm nóng vội, cơ học, hệ lụy sẽ rất lớn và kéo dài.
Trong bối cảnh đó, việc Bộ GD&ĐT liên tục nhấn mạnh các nguyên tắc, cảnh báo những biểu hiện nóng vội là cần thiết, nhằm bảo đảm quá trình sắp xếp diễn ra khoa học, nhân văn và bền vững. Sắp xếp trường lớp, suy cho cùng, không phải để “đẹp số liệu”, mà để mỗi học sinh được học trong một ngôi trường an toàn, vừa sức, có chất lượng và mỗi giáo viên có điều kiện tốt hơn để làm tròn sứ mệnh “trồng người”.
