Yêu cầu cấp thiết của nền kinh tế
Đối với Việt Nam, vấn đề an ninh năng lượng vẫn là bài toán đầy thách thức. Phát triển điện năng cần phải đón đầu nhu cầu tiêu thụ năng lượng nhằm đáp ứng đòi hỏi từ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đặc biệt là mục tiêu tăng trưởng hai con số trong thời gian tới.
Theo Điều chỉnh Quy hoạch điện VIII, Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030, tỷ lệ năng lượng tái tạo (không bao gồm thủy điện) đạt 28-36%, và tăng lên 74-75% vào năm 2050. Chuyển đổi năng lượng, vì thế, đã và đang trở thành giải pháp cấp bách nhằm hiện thực hóa các mục tiêu tăng trưởng cũng như phát triển bền vững của Việt Nam.
Tại Diễn đàn Năng lượng Việt Nam 2025, Tiến sĩ Nguyễn Anh Tuấn,
Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, nhấn mạnh: "Năm 2024, tỷ trọng nguồn điện năng lượng tái tạo (ngoài thủy điện) chiếm 27,2%, thủy điện chiếm 27,9%, điện than chiếm 32,6%. Chúng ta có thể tự hào khi đang sống ở một quốc gia có tỷ lệ năng lượng tái tạo rất cao trong tổng công suất nguồn điện. Thành quả này càng có ý nghĩa trong bối cảnh chúng ta thực hiện Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 (Quy hoạch điện VIII) mới được hơn hai năm. Trong khi đó, kế hoạch phân bổ công suất các nguồn năng lượng tái tạo chỉ mới được ban hành được hơn một năm, từ 1/4/2024".
Dẫu vậy, cũng theo ông Tuấn, Việt Nam vẫn đứng trước nguy cơ thiếu điện trong giai đoạn 2026-2028 do các nguồn điện của chúng ta tăng chậm, trong khi nguồn năng lượng tái tạo thì đang chững lại. Một số nguyên nhân có thể kể đến như: các quy định về điện gió ngoài khơi đã cụ thể và chi tiết hơn, nhưng vẫn chưa đủ để triển khai. Hay vấn đề chuyển đổi nhiệt điện than sang điện khí còn chậm, do chúng ta còn thiếu cơ chế để chuyển ngang giá khí và sản lượng hợp đồng, khiến thời gian vận hành để bảo đảm thu hồi vốn sẽ dài, vì thế chưa đủ hấp dẫn các nhà đầu tư.
Giải bài toán chuyển đổi năng lượng
Điểm nghẽn lớn nhất hiện nay của năng lượng tái tạo tại Việt Nam nằm ở tính gián đoạn và thiếu hạ tầng đồng bộ. Thực tế cho thấy, do không có hệ thống lưu trữ (ESS), truyền tải quá tải và thiếu cơ chế điều độ linh hoạt, có thời điểm nguồn năng lượng tái tạo buộc phải cắt giảm 1,3 tỷ kWh.
Vì đặc thù "phụ thuộc thời tiết", điện gió - điện mặt trời chỉ phát mạnh theo giờ, theo mùa và không
thể điều độ như nhiệt điện. Nếu không có công nghệ quản lý và lưu trữ đi kèm, năng lượng tái tạo rất dễ gây mất cân bằng cung - cầu, khiến cả hệ thống điện bị động, chi phí vận hành tăng và gây ảnh hưởng trực tiếp tới an ninh năng lượng. Vì vậy, các chuyên gia nhận định Việt Nam cần đẩy mạnh đầu tư vào lưu trữ năng lượng (ESS), trí tuệ nhân tạo (AI), lưới điện thông minh (smart grid) giúp điều độ hiệu quả, hạn chế cắt giảm công suất và biến năng lượng tái tạo từ "nguồn năng lượng thời tiết" thành "nguồn năng lượng nền" của tương lai.
Trên thế giới, các công nghệ lưu trữ như pin thể rắn, pin dòng chảy, thủy điện tích năng (PHS) và lưu trữ tối ưu hóa vận hành đã chứng minh hiệu quả trong việc cân bằng cung-cầu và giảm nghẽn lưới. Điều chỉnh Quy hoạch điện VIII cũng chỉ rõ cần ưu tiên đầu tư vào ESS tại các vùng có năng lượng tái tạo dư thừa, kết hợp nâng cấp lưới truyền tải 500 kV và thí điểm thị trường dịch vụ phụ trợ để ESS có đất sống.
Bên cạnh đó, AI và lưới điện thông minh cũng góp phần giải quyết vấn đề điều tiết năng lượng. Nhờ phân tích dữ liệu thời gian thực, hai công nghệ này giúp dự báo sản lượng điện gió, điện mặt trời và tự động điều phối nguồn điện, qua đó giảm hao tổn và tối ưu vận hành. Tại Việt Nam, các dự án điện gió ở Bạc Liêu, Ninh Thuận và Bình Thuận đã bắt đầu ứng dụng AI dự báo hướng và tốc độ gió.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Anh Tuấn, để nâng cao mức độ sẵn sàng của Việt Nam trong phát triển năng lượng mới và năng lượng tái tạo, chúng ta cần sớm chú trọng năm nhóm giải pháp.
Thứ nhất, Việt Nam cần sớm hoàn thiện chính sách và cơ chế giá điện ổn định. Cơ chế giá là yếu tố then chốt thúc đẩy hay kìm hãm phát triển năng lượng tái tạo. Kinh nghiệm vừa qua cho thấy sự thay đổi đột ngột về giá gây tác động tiêu cực đến thị trường. Do đó, chúng ta nên triển khai đấu giá cạnh tranh, hoàn thiện tiêu chuẩn phân loại xanh quốc gia.
Thứ hai, Việt Nam cần đầu tư vào hạ tầng truyền tải và lưu trữ năng lượng. Chúng ta cần ưu tiên nâng cấp lưới điện, khuyến khích phát triển hệ thống ESS quy mô lớn và cải thiện năng lực dự báo năng lượng tái tạo.
Thứ ba, cần thúc đẩy nghiên cứu, phát triển công nghệ và chuỗi cung ứng trong nước. Trong đó, Việt Nam cần khuyến khích sự phối hợp giữa các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp, tập trung vào các công nghệ then chốt.
Thứ tư, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Việt Nam cần mở rộng đào tạo, phát triển kỹ năng thực hành, kết hợp lý thuyết và thực tiễn, đặc biệt trong lĩnh vực sinh khối và năng lượng sạch.
Cuối cùng là tối ưu hóa tài chính xanh. Chúng ta cần tận dụng vốn JETP (Quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng) vào phát triển năng lượng tái tạo. Mặt khác, nên thu hút tư nhân qua DPPA (hình thức mua bán điện trực tiếp giữa đơn vị phát điện và khách hàng, không thông qua đơn vị trung gian như Tập đoàn Điện lực Việt Nam- EVN) và các mô hình đối tác công - tư (PPP) vào phát triển năng lượng tái tạo ■
Tính đến 2025, Việt Nam đã vươn lên nhóm dẫn đầu Đông Nam Á với tổng công suất lũy kế điện mặt trời đạt khoảng 18,6 GW vào năm 2023; tổng công suất gió và mặt trời đã vượt 21 GW, thuộc nhóm tăng trưởng nhanh nhất châu Á.
