Giúp “cứu” tuồng quần chúng
Nghệ sĩ Nguyễn Đức Tú về đoàn Tuồng tỉnh Hà Bắc từ năm 1981, sau khi tốt nghiệp Trường đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội. Gia đình bên ngoại của ông vốn có truyền thống diễn tuồng. Ông ngoại của ông là cố nghệ sĩ Ba Tuyên - một trong những người tiên phong tạo dựng nền móng cho Nhà hát Tuồng Việt Nam hiện nay.
Đầu những năm 1990, ông thấy phong trào diễn tuồng ở Bắc Ninh rất yếu kém. Các câu lạc bộ hoạt động không hiệu quả. Ông cùng với anh em đoàn tuồng trước đây xin chính quyền cho tái thành lập câu lạc bộ. Ông dàn dựng các tiết mục, hướng dẫn các thành viên từng câu hát, từng động tác, cách diễn đạt trên sân khấu sao cho sinh động.
Đồng hành cùng các thành viên trong Câu lạc bộ tuồng phường Tam Lư, Từ Sơn, ông chủ động kết nối và hỗ trợ nhiều đoàn tuồng không chuyên khác như Tiến Bào (Từ Sơn), Phú Mẫn (Yên Phong)… Với Đoàn tuồng Tiến Bào, ông tổ chức lớp đồng ấu, tập hợp các em từ 8 đến 14 tuổi. Ông cũng sát cánh cùng các em tham gia Hội diễn sân khấu Tuồng không chuyên toàn quốc vào khoảng cuối những năm 1990, các em đã đạt được những giải thưởng cao. Khi đến Phú Mẫn, ông cũng đề xuất với chính quyền địa phương cho xây dựng các phong trào truyền bá, biểu diễn tuồng.
Diễn tuồng ở nông thôn ngày trước cũng có hóa trang khuôn mặt, nhưng kỹ thuật khá thô sơ. Chỉ đơn giản là tô những mầu phấn xanh, đỏ có sẵn trong bảng phấn lên mặt. Với những gì được học từ NSƯT Nhữ Đình Nguyên, cùng chuẩn mực trong tạo hình đúc kết từ các nghệ nhân xưa, nghệ sĩ Đức Tú tận tình chỉ lại cho các nghệ nhân cách hóa trang. Với từng dạng nhân vật như vua, quan, chính diện, phản nghịch…, sẽ pha mầu phấn đánh mặt ra sao, kẻ, vẽ các đường nét trên khuôn mặt như thế nào, để phản ánh được rõ tính cách, vị thế của nhân vật.
Thành công thêm từ nghề trang phục
Hồi đầu, NSƯT Đức Tú chưa nghĩ tới việc làm trang phục, phụ kiện biểu diễn. Đến thăm các đoàn tuồng không chuyên, ông mới thấy, do bảo quản không cẩn thận, nên đồ diễn bị rách nát, hư hỏng. Ghé khu văn công Mai Dịch (Hà Nội), ông tìm đến các chuyên gia làm trang phục có tiếng lúc bấy giờ, lại thấy giá khá cao so khả năng chi trả của người dân nông thôn. Thế rồi, sẵn nghề may vá từ vợ - nghệ nhân tuồng Trần Thị Thu Hương, năm 2004, ông bà quyết định cùng làm trang phục diễn tuồng. Ông Tú mong muốn, các nghệ nhân ở nông thôn cũng có cơ hội được mặc lên người những bộ trang phục đẹp với giá thành phù hợp. Ông bà dựa trên hình ảnh, hiện vật những bộ trang phục đã thấy trước đó, bóc tách ra, tìm tòi nguyên liệu và may.
Ông Tú chia sẻ, thời gian đầu may trang phục cũng có nhiều bỡ ngỡ, bởi đòi hỏi tay nghề cao, sự cẩn thận, tỉ mỉ, và đặc biệt là sự sáng tạo cao hơn thường phục. Một bộ trang phục trong thời gian đầu tập may, mà ông thân thương gọi là bộ trang phục “ngây ngô nhất”, hiện đã được ông bà hiến tặng cho Bảo tàng TP Từ Sơn. Dần dần, ông Tú hoàn thành được đủ các loại trang phục từ áo giáp khỏe khoắn đến long bào, mãng bào uyển chuyển, với nhiều chi tiết sáng tạo riêng.
Sau thời gian may đồ diễn, cơ duyên làm mũ lại đến với vợ chồng ông Tú khi một người bạn của ông bà được thầy dạy cho vai vua. Người bạn ấy chưa biết đặt làm mũ ở đâu, thì được ông Tú dẫn sang Đông Anh (Hà Nội) để đặt hàng một nghệ nhân. Đến khi nhận được thành phẩm, bạn của ông không hài lòng. Ông mới an ủi bạn đội tạm và hứa sẽ tìm một nơi khác làm mũ đẹp hơn. Vậy là ông Tú sang làng Lễ Xuyên (Từ Sơn) tìm được một dàn mũ bằng giấy bồi, nhưng bị mối mọt, chỉ còn trơ lại khung. Ông mới đem về, tháo ra để dựng lại dáng mũ. Sau nhiều lần lên Hà Nội tìm nguyên liệu hoàn thiện chiếc mũ, cuối cùng, ông Tú đưa chiếc mũ đầu tiên mình làm ra cho bạn xem. Người bạn không khỏi xuýt xoa và khen ngợi. Rồi ông Tú lại dành thêm thời gian để làm mũ, dù việc làm trang phục trước đó rất bận rộn. Ông chia sẻ, mũ biểu diễn ngày trước được bồi bằng giấy bản, quết nhiều lớp hồ, rồi quết lớp cuối bằng sơn ta. Bà con bảo quản không được cẩn thận, lâu ngày dễ bị hỏng. Nên cần tìm nguyên liệu cứng cáp hơn để thay thế.
Qua thời gian, tay nghề ngày càng nâng cao. Khách hàng đến với ông Tú có bất kỳ yêu cầu về ý tưởng hay mức giá nào, ông cũng đều đáp ứng được. Danh tiếng may đồ của NSƯT Đức Tú cũng được chú ý không kém danh tiếng diễn xuất. Những bộ trang phục được ông Tú, bà Hương làm ra còn gây sự thích thú với các đoàn nghệ thuật ở Hà Nội hay Đà Nẵng. Nhiều sư thầy ở các địa phương miền bắc cũng tìm đến gia đình ông, đặt may trang phục để thực hành nghi lễ an trấn hỏa đàn.
Vậy là, giã từ sân khấu chuyên nghiệp, trở về địa phương, NSƯT Nguyễn Đức Tú (thành phố Từ Sơn, Bắc Ninh) vẫn nuôi đam mê và thổi bùng lên ngọn lửa nghề cho những phong trào diễn xướng tuồng tại tỉnh Bắc Ninh.
