Vị trí địa lý đặc biệt
Giống như nhiều địa danh khác tại Mỹ, hòn đảo ngày nay mang tên Alcatraz được phát hiện bởi một nhà thám hiểm người Tây Ban Nha tên Juan Manuel de Ayala vào cuối thế kỷ 18. Ayala là người châu Âu đầu tiên ghi chép về vùng vịnh San Francisco, cũng là người đặt cho hòn đảo cái tên La Isla de los Alcatraces (Đảo bồ nông), sau được rút gọn thành đảo Alcatraz.
Theo tạp chí Legends of America, ngay từ khi được phát hiện, Alcatraz đã gây chú ý bởi vị trí địa lý đặc biệt, nằm biệt lập giữa lòng vịnh San Francisco, cách vài dặm tới cửa biển nối ra Thái Bình Dương, nơi ngày nay là cầu Cổng Vàng. Nhờ thế, nó trở thành cứ điểm tự nhiên, có thể quan sát và phòng ngự toàn bộ vùng vịnh San Francisco.
Sau nhiều biến động lịch sử, đảo Alcatraz thuộc về người Mỹ vào năm 1846 với giá 5.000 USD. Đó cũng là thời điểm cơn sốt vàng lên cao ở miền Tây, đặt ra yêu cầu phòng thủ và kiểm soát khu vực. Quân đội Mỹ nhanh chóng nhận ra vị trí chiến lược của Alcatraz và tiến hành xây dựng căn cứ quân sự tại đây. Đến năm 1858, pháo đài Alcatraz thành hình và trở thành cứ điểm quan trọng của Liên bang miền Bắc. Trong cuộc nội chiến Mỹ, Alcatraz từng có tới 350 lính và hơn 100 khẩu pháo.
Từ cuối thế kỷ 19, khi tình hình chính trị Mỹ đã ổn định còn hải quân nước này ngày càng mạnh lên, vai trò phòng ngự vùng vịnh San Francisco không còn cần thiết nữa, quân đội Mỹ bắt đầu chuyển đổi mục đích sử dụng đảo Alcatraz. Nó được đổi tên là Nhà tù Quân sự Mỹ chi nhánh Thái Bình Dương. Nhà tù bằng gạch kiên cố đầu tiên ở Alcatraz được hoàn thành từ năm 1867, ban đầu chỉ là nhà tù quân đội, giam giữ tội phạm chiến tranh. Trạng thái này được duy trì một thời gian dài cho đến cuộc Đại suy thoái những năm 1930.
Cơ sở giam giữ khét tiếng
Khủng hoảng kinh tế Mỹ đã tạo điều kiện cho tình trạng bạo lực, băng đảng tràn lan, tầng lớp tội phạm mới xuất hiện, gây nhiều bất ổn xã hội. Chính quyền Mỹ vì thế muốn xây dựng một siêu nhà tù, một cơ sở giam giữ không thể trốn thoát, nơi có “an ninh tối đa và đặc quyền tối thiểu”, qua đó tạo nên một “huyền thoại” đủ sức răn đe giới tội phạm.
Đảo Alcatraz, sở hữu vị trí địa lý biệt lập nhưng vẫn rất dễ quan sát từ ven bờ vịnh San Francisco, trở thành địa điểm lý tưởng. Nó giống như một lời nhắc nhở thường trực gửi tới các băng đảng tội phạm đang lộng hành ở miền Tây. Chính phủ nhanh chóng tiếp quản nhà tù này từ quân đội và tới tháng 8/1934, Alcatraz đã trở thành nhà tù liên bang. Đợt tội nhân đầu tiên tại đây có 137 người, toàn những kẻ khét tiếng vì cướp ngân hàng, tội phạm băng đảng, sát nhân... Thời kỳ nổi tiếng nhất của nhà tù Alcatraz bắt đầu.
Trên hòn đảo dài hơn nửa km, diện tích chỉ 8,4 ha, chính quyền Mỹ đã xây dựng 336 phòng giam, mỗi phòng chỉ giữ một tù nhân. Nhà tù có nhiều lớp tường cùng bốn tháp canh. Song sắt phòng giam đều làm từ thép không gỉ, toàn bộ khóa được điều khiển bởi một hệ thống chỉ huy và không thể mở bằng tay. Không phòng giam nào được bố trí giáp tường bao quanh. Trong phòng ăn và các lối đi, máy dò kim loại cùng bình xịt hơi cay được bố trí. Các đường hầm và những nơi xung yếu đều được trát thêm xi-măng để không bị đào xuyên. Tỷ lệ cai ngục so với tù nhân ở Alcatraz là 1 trên 3, cao gấp bốn lần mức thông thường thời ấy là 1 trên 12.
Suốt ba tháng đầu tiên bị giam, tù nhân không được viếng thăm. Họ không được đọc báo, đồng nghĩa không được cập nhật thời sự, sách trong thư viện nhà ngục cũng được kiểm soát rất chặt.
Các quy tắc ở Alcatraz khắc nghiệt bậc nhất lịch sử tư pháp Mỹ. Theo Alcatraz History, quy định đáng sợ nhất tại đây là “Luật im lặng”, chỉ cho phép tù nhân nói chuyện rất ngắn trong phòng ăn và vài không gian chung khác. Tù nhân bị phạt rất nặng, bị biệt giam dù chỉ vi phạm nhỏ quy tắc này. Luật lệ hà khắc này đã khiến nhiều tội nhân phát điên và rồi bị bãi bỏ cuối những năm 30 thế kỷ trước.
Bên cạnh hệ thống quản lý nhân tạo, Alcatraz còn bị bao quanh bởi dòng nước lạnh từ Thái Bình Dương đổ vào, có nhiều cá mập chung quanh và cách điểm đất liền gần nhất khoảng 2 km. Tất cả điều kiện giam giữ nhân tạo và vị trí địa lý khiến việc vượt ngục ở Alcatraz trở thành nhiệm vụ cực kỳ khó khăn. Hòn đảo này hoàn toàn xứng đáng với biệt danh “Hellcatraz” hay “Đảo quỷ của chú Sam”, cũng là nhan đề cuốn sách được viết bởi Philip Grosser.
Trong 29 năm tồn tại, nhà tù liên bang Alcatraz đã giam giữ những tên tội phạm đáng sợ bậc nhất, nổi tiếng hơn cả là tay “gangster của mọi thời đại” Al Capone, “Người chim của Alcatraz” Robert Franklin Stroud hay George Kelly với biệt danh “Súng máy”. Dù vậy, nhà tù đáng sợ này vẫn không cản được quyết tâm vượt ngục của những tội nhân.
Gần 30 năm đã chứng kiến 14 vụ đào tẩu của 36 phạm nhân khác nhau. Tổng cộng 23 người bị bắt lại, sáu người bị bắn chết, hai người chết đuối trong khi năm tên khác mất tích (được nhà tù thông báo là chết đuối). Trong các thông báo chính thức, Alcatraz luôn khẳng định chưa từng có ai trốn thoát khỏi nhà ngục này.
Vụ vượt ngục nổi tiếng nhất lịch sử Alcatraz thuộc về John Paul Scott vào tháng 12/1962. Scott đã hoàn toàn vượt qua hệ thống phòng vệ và chỉ bị bắt lại khi đang bất tỉnh dưới chân cầu Cổng Vàng. Đây được ghi nhận là vụ vượt ngục đầu tiên mà tù nhân đã thoát hẳn khỏi hòn đảo.
Biểu tượng văn hóa
Dù không thể vượt ngục thành công, vụ việc của John Paul Scott đã gây chấn động truyền thông và giới chức Mỹ. Cuộc vượt ngục này khẳng định Alcatraz không phải “bất khả xâm phạm”, đồng thời đẩy nhanh tiến trình đóng cửa nhà tù khét tiếng này.
Trước đó, Alcatraz đã đối diện nhiều khó khăn tài chính bởi vị trí biệt lập, chi phí vận chuyển nước, thực phẩm, việc vận hành quá tốn kém và cơ sở vật chất xuống cấp. Đây là cơ sở giam giữ gây tốn kém nhất hệ thống tư pháp Mỹ thời ấy. Triết lý vận hành của nó cũng bị các nhà nhân quyền chỉ trích trong xu hướng lên ngôi của hình thức nhà tù tái hòa nhập, tạo cơ hội cải tạo con người, thay vì giam cầm khắc nghiệt kiểu cũ. Ngày 21/3/1963, nhà ngục Alcatraz đóng cửa.
Dù vậy, lịch sử của Alcatraz chưa khép lại tại đây. Hòn đảo này tiếp tục được chú ý khi bị chiếm đóng bởi một nhóm người Mỹ bản địa vào năm 1969. Đó là một phần của phong trào hoạt động, đòi quyền lợi cho người da đỏ trên toàn nước Mỹ. Hòn đảo bị chiếm trong hơn 19 tháng, nhiều công trình trên đảo cũng bị hư hại vào thời gian này.
Sau này, đảo Alcatraz được chuyển giao cho Bộ Nội vụ Mỹ và trở thành Di tích Lịch sử Quốc gia vào năm 1986. Ngày nay, hòn đảo và hệ thống nhà tù xưa nằm trong quần thể Khu giải trí quốc gia Cổng Vàng. Chính phủ Mỹ đã chi 120 triệu USD để biến nơi đây thành điểm du lịch nổi tiếng ở Bờ Tây.
Alcatraz cũng giữ vững danh tiếng của mình trong văn hóa đại chúng, nổi tiếng không chỉ ở Mỹ mà còn với thế giới. Nhiều tác phẩm điện ảnh, văn học, truyện tranh... ăn khách đã lấy bối cảnh hoặc cảm hứng trực tiếp từ ngục Alcatraz như Escape from Alcatraz (1979), The Rock (1996), X-Men: The Last Stand (2006), Catch Me If You Can (2002) hay mới đây là Resident Evil: Death Island (2023).
Hòn đảo và nhà tù Alcatraz hiện là điểm đến của khoảng 1,4 triệu khách du lịch mỗi năm. Tháng 5 vừa qua, Tổng thống Mỹ Donald Trump từng nói về khả năng mở lại nhà tù để giam giữ các tội phạm đặc biệt nguy hiểm.
