Hành trình “Tri thức trồng và chế biến cà-phê” trở thành di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Cà-phê, cây trồng chiến lược và niềm tự hào của người dân Đắk Lắk

Hội thảo khoa học - diễn đàn quốc tế này diễn ra trong hai ngày 5 và 6/12 tại Bảo tàng Thế giới Cà-phê, phường Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, Trường đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh, UNESCO, Đại học Vân Nam (Trung Quốc) tổ chức, Công ty cổ phần Tập đoàn Trung Nguyên bảo trợ. Hội thảo thu hút đông đảo các nhà quản lý, các nhà khoa học, chuyên gia, doanh nghiệp và tổ chức trong và ngoài nước tham dự.

Phát biểu đề dẫn hội thảo, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Nhân, Hiệu trưởng Trường đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, cà-phê là cây công nghiệp chiến lược, là niềm tự hào của Đắk Lắk và Tây Nguyên. Tuy nhiên, đây cũng là loại cây có yêu cầu sinh thái đặc thù và rất nhạy cảm trước biến đổi khí hậu. Đồng thời, việc mở rộng diện tích cà-phê trong nhiều năm qua tạo ra lợi ích kinh tế trước mắt, song cũng đặt ra những vấn đề hệ trọng như có nên tiếp tục mở rộng diện tích hay cần chuyển hướng sang nâng cao chất lượng, gia tăng giá trị, cải thiện công nghệ chế biến và quản trị chuỗi giá trị?

Vì vậy, hội thảo không chỉ là diễn đàn khoa học mà còn là cơ hội để kiến tạo tầm nhìn mới cho sự phát triển của ngành cà-phê Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu; cùng thảo luận về di sản cà-phê, từ tri thức trồng, chăm sóc, chế biến đến văn hóa thưởng thức; về công nghiệp, công nghệ, thương hiệu cà-phê; về trách nhiệm xã hội, bảo vệ môi trường, phục hồi tài nguyên thiên nhiên, phát triển bền vững. Đặc biệt, Hội thảo còn có ý nghĩa quan trọng trong tiến trình xây dựng hồ sơ “Tri thức trồng, chế biến và thưởng thức cà-phê Tây Nguyên” trình UNESCO ghi danh vào Danh sách Thực hành tốt bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Đây là cơ hội lớn để tôn vinh tri thức bản địa, gia tăng giá trị thương hiệu cà-phê Việt Nam và khẳng định đóng góp của Tây Nguyên trong bản đồ di sản văn hóa thế giới.

Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk Trần Hồng Tiến cho biết: Buôn Ma Thuột là “trái tim” của ngành cà-phê Việt Nam, từ lâu đã ghi dấu ấn đậm nét trên bản đồ cà-phê thế giới. Hạt cà-phê Robusta Đắk Lắk không chỉ là sản phẩm nông nghiệp, mà còn là biểu tượng của một nền văn hóa đặc sắc; là kết tinh của tri thức, kinh nghiệm và sáng tạo mà cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên đã bồi đắp, gìn giữ và truyền lại qua nhiều thế hệ.

Tỉnh Đắk Lắk định hướng phát huy giá trị của di sản cà-phê theo hướng gắn kết hài hòa giữa kinh tế xanh - nông nghiệp bền vững, du lịch nông nghiệp - văn hóa, hệ sinh thái sáng tạo và công nghiệp văn hóa, đồng thời tôn vinh tri thức cộng đồng và nâng cao đời sống sinh kế người dân. Định hướng này phù hợp với triết lý của UNESCO về “bảo tồn dựa vào cộng đồng - phát triển dựa trên di sản - bền vững dựa vào văn hóa”. Đặc biệt, trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng phức tạp, thì những kỹ thuật canh tác truyền thống như trồng xen canh, tưới tiết kiệm, canh tác tái sinh… trở thành nguồn tri thức quý báu giúp cộng đồng thích ứng hiệu quả.

Khởi đầu hành trình trở thành di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk Trần Hồng Tiến cho biết: Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, cho phép tỉnh lập Hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể “Tri thức trồng và chế biến cà-phê Đắk Lắk” trình UNESCO ghi danh vào Danh sách Thực hành tốt bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đây là dấu mốc quan trọng thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và Chính phủ đối với việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cà-phê Việt Nam, trong đó Đắk Lắk giữ vai trò trung tâm.

Đây là hội thảo đầu tiên đánh dấu bước khởi đầu quan trọng trong hành trình xây dựng Hồ sơ “Tri thức trồng và chế biến cà-phê Đắk Lắk” trình UNESCO ghi danh vào Danh sách Thực hành tốt bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Tuy nhiên, Ban Tổ chức hội thảo đã nhận được 67 tham luận phong phú, bao quát nhiều lĩnh vực từ kinh tế, xã hội, văn hóa, nhân học, di sản học đến công nghệ chế biến, chuỗi giá trị toàn cầu và phát triển bền vững.

Tại hội thảo, các đại biểu tập trung bàn luận những nội dung quan trọng như: Quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa thông qua cà-phê; sự bản địa hóa thực hành cà-phê trong thời kỳ hội nhập; định vị di sản cà-phê trong phát triển kinh tế-xã hội và du lịch; các giải pháp bảo tồn, phát huy tri thức địa phương trong trồng, chăm sóc, chế biến và thưởng thức cà-phê… Đặc biệt là cách tiếp cận cà-phê dưới góc độ di sản văn hóa phi vật thể, với mục tiêu làm nổi bật giá trị toàn cầu của di sản nhưng vẫn giữ được bản sắc địa phương, yếu tố cốt lõi làm nên sức sống của văn hóa Tây Nguyên…

Theo các chuyên gia, tri thức trồng và chế biến cà-phê Đắk Lắk không chỉ được trao truyền qua nhiều thế hệ như những hiểu biết và kỹ năng gắn với phong tục, đạo đức, ứng xử xã hội, mà còn được kết tinh trong những câu chuyện về hành trình trồng và chế biến cà-phê - nơi giao thoa giữa truyền thống và văn hóa toàn cầu. Qua đó, hình thành ký ức và bản sắc chung cho cộng đồng, góp phần truyền đạt giá trị, chuẩn mực văn hóa, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững, tạo sinh kế và bảo đảm an sinh xã hội.

Các thực hành tri thức về cà-phê không chỉ gói gọn trong quy trình canh tác hay chế biến, mà còn hàm chứa những giá trị cốt lõi kết nối cộng đồng, tăng cường đối thoại, củng cố cấu trúc xã hội và nuôi dưỡng tinh thần gắn kết giữa các thế hệ, vùng miền. Vì thế, cà-phê không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp hay một thức uống phổ biến, mà còn là biểu tượng văn hóa, kết tinh của lao động, sáng tạo và tâm hồn con người Đắk Lắk nói riêng, Tây Nguyên nói chung.

Trong tiến trình giao lưu và hội nhập, tri thức bản địa về cà-phê đã và đang hình thành một hệ giá trị văn hóa phong phú, nơi con người tìm thấy sự đồng cảm, ý thức cộng đồng và niềm tự hào bản sắc, đồng thời mở ra những không gian giao lưu, chia sẻ tri thức và cảm xúc giữa các nền văn hóa. Từ đó, cà-phê trở thành chất xúc tác của đối thoại, sáng tạo và phát triển, góp phần xây dựng nền văn hóa xanh, bao trùm và bền vững, một hướng đi mới khẳng định vị thế Việt Nam trong việc gìn giữ, tôn vinh và quảng bá di sản văn hóa đương đại.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lê Thị Ngọc Điệp đến từ Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh đánh giá: Việc di sản hoá cà-phê tại Buôn Ma Thuột diễn ra trong bối cảnh Đắk Lắk giữ vị trí trung tâm của ngành cà-phê Việt Nam. Trong bối cảnh đó, việc gắn cà-phê với “di sản” và “bản sắc địa phương” không chỉ là một lựa chọn văn hoá, mà còn là chiến lược nâng cấp giá trị trong chuỗi giá trị toàn cầu. Tuy nhiên, để hướng tới phát triển bền vững, cần thiết có một mô hình di sản hoá dựa vào cộng đồng, trong đó cư dân địa phương được trao quyền tham gia vào quá trình xác định, quản lý và hưởng lợi từ di sản. Đồng thời, cần duy trì sự cân bằng giữa tính trình diễn phục vụ du lịch và tính nguyên bản văn hoá nhằm bảo đảm rằng cà-phê vừa là nguồn lực kinh tế, vừa tiếp tục là chất liệu văn hoá sống của Tây Nguyên.

Sau 2 ngày làm việc nghiêm túc, khẩn trương, khoa học, Hội thảo - diễn đàn quốc tế năm 2025 về “Chuỗi giá trị ngành công nghiệp cà-phê toàn cầu - Phát triển toàn cầu, địa phương và bền vững” đã thành công tốt đẹp. “Hội thảo không chỉ là diễn đàn khoa học để chia sẻ tri thức và kinh nghiệm quốc tế trong chuỗi giá trị ngành công nghiệp cà-phê toàn cầu, mà còn là bước khởi đầu quan trọng trong tiến trình xây dựng hồ sơ trình UNESCO ghi danh “Tri thức trồng và chế biến cà-phê Đắk Lắk” vào Danh sách Thực hành tốt về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Qua hội thảo có thêm nhiều ý tưởng sáng tạo, chiến lược phát triển hiệu quả, góp phần đưa cà-phê Đắk Lắk trở thành biểu tượng toàn cầu của di sản sống, một nền kinh tế xanh và bền vững, tạo sinh kế ổn định và nâng cao đời sống cho người dân trong tỉnh”, đồng chí Trần Hồng Tiến chia sẻ.

Trong thời gian diễn ra hội thảo, các đại biểu còn được trải nghiệm Thiền Cà-phê, giao lưu với những chủ thể văn hóa thực hành tốt di sản này tại các trang trại cà-phê, khám phá Bảo tàng Thế giới Cà-phê và tìm hiểu về 3 nền Văn minh Cà-phê: Ottoman, Roman, Thiền…

Hội thảo - diễn đàn này còn là cầu nối giữa di sản và sáng tạo đương đại, góp phần định vị Đắk Lắk - “thủ phủ” cà-phê Việt Nam trên bản đồ di sản văn hóa và công nghiệp sáng tạo toàn cầu.