1. Cộng đồng dân cư người Nùng trong và ngoài xã đã quá quen thuộc với hình ảnh bà then Vân ngày ngày tay nải đi giúp bà con. Người Nùng tin rằng, tiếng hát then thần kỳ đến mức người đang ốm đau chỉ nghe thấy thôi, coi như thấy lại người. Thực hành then trong đời sống chính là hoạt động văn hóa truyền thống thể hiện mong muốn của người dân bản địa giúp kết nối con người với các đấng linh thiêng, kết nối Mường Đất với Mường Trời.
Cuộc đời nghệ nhân Chu Thị Hồng Vân (sinh năm 1968) là một câu chuyện đặc biệt. Bà có đôi mắt tinh anh khác thường, dù khuôn mặt nhiều nét lam lũ và già trước tuổi. Hằng ngày bà nói tiếng Nùng với người thân và cư dân bản địa. Nhà nghèo, mồ côi cha từ khi ba tuổi. Cô bé Vân hồi ấy chỉ được học hết lớp hai, phải nhường việc đến trường cho người anh trai hơn cô hai tuổi. Vân gầy quắt, ốm quanh năm, từ khi 14, 15 cho đến 19 tuổi không đỡ. Nhưng khi về quê nội Văn Quan (Lạng Sơn) tìm đến thầy then Lương Thị Sao bên Bắc Lệ, Lạng Sơn, cô học thâu đêm những làn điệu then cổ. Tiếng đàn tính ngấm dần vào máu, những trận ốm cũng chấm dứt, cô gái gắn bó với then từ bấy đến nay. Hiện tại, nghệ nhân Chu Thị Hồng Vân ở cùng hai người con đã trưởng thành. Chồng bà đã mất cách nay vài năm. Bà cùng các con chăm ba ha rừng trồng và mấy sào ruộng.
2. Thực chất những bài then cổ là các bài cúng của người xưa, bà Vân học theo lối truyền miệng. Mỗi năm vào dịp đầu xuân, lễ tết, hoặc các tiết mùa trong năm, bà đều đi làm lễ mừng năm mới, lễ cầu an, lễ mừng sinh nhật, lễ giải hạn… cho các gia đình. Đặc biệt, bà là người Nùng, nói tiếng Nùng nhưng hát then bằng tiếng Tày.
Tiếng lành đồn xa, bà then Vân được mời đi tham gia các kỳ Liên hoan Nghệ thuật Hát then, đàn tính cấp tỉnh và quốc gia. Năm 2007, tại Liên hoan hát then đàn tính toàn quốc tại Cao Bằng, bà đoạt Giải A với tiết mục “Hát Khảm hải” với những lời then da diết, níu kéo, nài nỉ người lái đò vượt biển, mang những tốt lành trở về cho gia chủ. Người xem cũng từng trầm trồ bởi tiết mục “Cúng giải hạn” của bà khi đại diện cho Đoàn Nghệ thuật quần chúng Hát then, đàn tính tỉnh Bắc Giang trình diễn tại Liên hoan nghệ thuật Hát then, đàn tính toàn quốc lần IV tại Lạng Sơn.
Bà then Vân đã được ghi nhận với nhiều giải thưởng như giải Khuyến khích Liên hoan giọng hát hay dân ca các dân tộc trên sóng PTTH Bắc Giang năm 2005; Giải A Liên hoan nghệ thuật hát then, đàn tính toàn quốc lần thứ II, IV, V; Giải B tại Ngày hội VHTTDL các dân tộc vùng Đông Bắc lần thứ VI năm 2008; Giải C Liên hoan Ca - Múa - Nhạc dân gian tỉnh Bắc Giang năm 2012. Trong vùng cũng có các bà then khác như bà then Vèn, bà then Lả, song bà Vân vẫn là người giữ những bí truyền của nghệ thuật then, sở hữu những bài then cổ hiếm có.
UNESCO ghi danh Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào ngày 13-12-2019. Đây là niềm vinh dự, tự hào rất lớn cho Việt Nam; đồng thời là cơ sở để văn hóa Tày - Nùng tại xã Hương Sơn nói riêng, tỉnh Bắc Giang nói chung được bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị. Ông Bùi Đăng Văn, Trưởng phòng VHTT huyện Lạng Giang cho hay, ở xã Hương Sơn hiện nay có một CLB hát then gồm hơn 20 người, cả các em nhỏ, nhưng chỉ là hát lời mới, còn then như bà then Vân thì rất khó truyền dạy và người theo học làm then cũng hiếm.
Cuối năm 2019, bà Vân vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Hiện tại, bà là người duy nhất ở địa bàn tỉnh Bắc Giang được phong tặng nghệ nhân ở lĩnh vực này. Nghệ nhân Ưu tú Chu Thị Hồng Vân chính là “di sản sống” của văn hóa dân tộc độc đáo vùng núi rừng Hương Sơn.
