Vướng vòng lẩn quẩn
Các trường ĐH ở tỉnh chủ yếu được thành lập khi có “trào lưu” nâng cấp, mở mới hàng loạt trường ĐH. Khi đó, tỉnh nào cũng muốn sở hữu ít nhất một trường ĐH nhưng bẵng đi một thời gian, nhiều trường ĐH hoạt động không hiệu quả, ngân sách bỏ vào như “nước đổ lá khoai!”.
Câu chuyện của Trường ĐH An Giang là một thí dụ điển hình nhất của cả nước. Trường được nâng cấp từ Trường cao đẳng Sư phạm từ năm 1999 và là một trong những trường ĐH tỉnh được đầu tư, xây dựng cơ sở vật chất hoành tráng nhất cả nước. Tuy nhiên, không lâu sau, trường gặp rất nhiều khó khăn. Mỗi năm, nguồn thu của trường chỉ đáp ứng 30% nhu cầu hoạt động, ngân sách tỉnh phải bù đắp phần còn lại (do trường thuộc tỉnh). Tình trạng này kéo dài nhiều năm, do ngân sách khó khăn nên An Giang từng đề nghị chuyển giao trường về Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) nhưng không được.
Trường có 858 cán bộ nhân viên, trong đó cán bộ giảng dạy gần 600 người, tỷ lệ cán bộ có trình độ thạc sĩ trở lên gần 70%, chi phí hoạt động khoảng 70 - 80 tỷ đồng/năm. Trước thực trạng này, trường đã xin chuyển để trở thành trường thành viên của ĐH Quốc gia TP Hồ Chí Minh với mong muốn nâng cao chất lượng đào tạo… Mới đây, ngày 12-9, UBND tỉnh An Giang phối hợp Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh tổ chức lễ công bố quyết định của Thủ tướng Chính phủ về việc chuyển Trường ĐH An Giang là thành viên của Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh.
Thực tế cho thấy, các trường ĐH tỉnh nâng cấp hiện nay sống dựa vào nguồn ngân sách địa phương, nên khó có thể đáp ứng đủ nhu cầu hoạt động của trường. Để duy trì hoạt động của các trường ĐH, hằng năm, các tỉnh đều phải cấp hàng chục tỷ đồng. Một khi kinh phí eo hẹp thì không thể chiêu mộ, thu hút được người giỏi, lại càng khó đầu tư cơ sở vật chất tốt để nâng cao chất lượng đào tạo. Từ đó dẫn đến hệ lụy thí sinh không ngó ngàng. Chính cái vòng lẩn quẩn này đã khiến các trường ĐH địa phương khó thoát khỏi khó khăn trong tuyển sinh.
Trường ĐH Bạc Liêu thành lập từ năm 2006, đến nay hoạt động vẫn chưa thể khởi sắc. Nguồn thu hằng năm của trường hiện chỉ hơn 44,7 tỷ đồng và đội ngũ giảng viên chỉ có 265 người (trong đó, trình độ tiến sĩ là 14 người, thạc sĩ là 142, ĐH là 109). Từ năm 2017 đến năm 2018, ngành Tài chính - ngân hàng có chỉ tiêu tuyển sinh 100 sinh viên, nhưng chỉ có 67 thí sinh trúng tuyển; ngành Khoa học môi trường chỉ tiêu tuyển sinh cũng là 100 nhưng có 43 thí sinh trúng tuyển; đặc biệt, ngành Bảo vệ thực vật và Chăn nuôi không có thí sinh nào trúng tuyển. Năm 2019, tình cảnh tương tự cũng diễn ra với Trường ĐH Bạc Liêu.
Trường ĐH Đồng Tháp thành lập từ năm 2003, nhưng đến nay nhiều ngành tuyển sinh vẫn rất ảm đạm. Năm 2018, hàng loạt ngành không có thí sinh trúng tuyển như Sư phạm (SP) Vật lý, SP Tin học, SP Sinh học, SP Mỹ thuật. Những ngành khác như SP Địa lý, SP Hóa học, SP Âm nhạc, SP Lịch sử, dù chỉ tiêu mỗi ngành là 20 nhưng tính trung bình chỉ có 5,7 thí sinh trúng tuyển mỗi ngành.
Năm 2018, Trường ĐH Phạm Văn Đồng (Quảng Ngãi) có chỉ tiêu tuyển 1.554 học sinh, sinh viên ở các trình độ từ trung cấp đến ĐH nhưng kết quả tuyển sinh các hệ được nhà trường cho biết chưa tới 1.000 em. TS Trần Đình Thám, Phó Hiệu trưởng Trường ĐH Phạm Văn Đồng cho biết, khó khăn trong tuyển sinh không chỉ riêng trong năm nay mà đã kéo dài từ nhiều năm qua, trong đó sụt giảm nhiều nhất là nhóm ngành sư phạm. Trường ĐH Phú Yên cũng chung hoàn cảnh khi kết quả tuyển sinh hằng năm chỉ đạt khoảng 40%.
Nhiều trường đại học chật vật trong khâu tuyển sinh. Ảnh: HẢI ANH
Giải quyết hậu quả không đơn giản
TS Hoàng Ngọc Vinh, nguyên Vụ trưởng Giáo dục chuyên nghiệp (Bộ GD&ĐT) cho rằng, nhân sự và tài chính là hai vấn đề quyết định sự thành bại của một trường ĐH. Trong khi, chính quyền địa phương lại hạn chế về lãnh đạo và quản lý giáo dục ĐH, họ hiểu đơn giản như một trường phổ thông. Tâm lý ganh đua mở trường mà không dựa vào nhu cầu thực tế về nhân lực có kỹ năng, điều kiện phát triển bền vững không đủ, duy ý chí, nên bây giờ phải lãnh đủ.
Giai đoạn 2016 - 2020, theo quy định cả nước có 460 trường ĐH, trong đó gồm 224 trường ĐH và 236 trường CĐ. Nhưng theo Bộ GD&ĐT, cho tới năm 2018, cả nước đã có 235 trường ĐH và viện, chưa kể các trường thuộc khối quốc phòng - an ninh. Như vậy, tới năm 2020, dù không lập thêm trường ĐH thì ngành giáo dục vẫn vượt chỉ tiêu quy hoạch đề ra với chín trường ĐH. Giai đoạn phát triển nóng về số lượng các trường ĐH từ năm 1998 đến 2009, có 312 trường ĐH, CĐ thành lập, nghĩa là trung bình cứ gần hai tuần lại có một trường ĐH, CĐ ra đời. Trong khi quy mô đào tạo ở tất cả bậc học và hệ đào tạo tăng nhanh, các điều kiện cơ bản như cơ sở vật chất, đội ngũ giảng dạy, giáo trình… để bảo đảm chất lượng đào tạo lại không theo kịp, hoặc chắp vá.
Theo tìm hiểu, hiện nay tại nhiều tỉnh, thành phố, hàng loạt trường ĐH được nâng cấp đang gặp rất nhiều khó khăn như: địa phương không thể cấp ngân sách, rất ít thí sinh trúng tuyển và theo học... Nhiều chuyên gia giáo dục chia sẻ, phong trào nâng cấp, thành lập ĐH trước đây đã bỏ qua yếu tố cần thiết cho sự phát triển bền vững của một trường ĐH - đó là đội ngũ giáo viên, cơ sở vật chất. Điều này dẫn đến chất lượng đào tạo kém, năng lực tiêu thụ của nền kinh tế không nhiều nên sinh viên ra trường thất nghiệp.
Vòng tròn “tuyển sinh - đào tạo - cung ứng nguồn nhân lực” yếu ở tất cả các khâu, nên các trường ĐH tỉnh rơi vào khó khăn. Mặt khác, khi chuyển từ trường CĐ đơn ngành lên trường ĐH đa ngành, nhiều trường ở địa phương không thể giữ vững chất lượng ngay cả ở các ngành truyền thống của họ, chứ nói gì tới các ngành mới. Điều dễ nhận thấy là họ thiếu hụt lực lượng nghiêm trọng nhưng vẫn ào ạt mở các trường ĐH nên dẫn đến không thể bảo đảm chất lượng, không thể thu hút người học.
Hệ thống giáo dục ĐH và giáo dục nghề nghiệp hiện có hai loại trường là công lập và tư thục. Trong gần 70 trường ĐH tư thục hiện có, nhiều trường thành lập đã hơn chục năm vẫn phải đi thuê mướn cơ sở. Cụ thể, năm 2018 còn 14 trường, trong đó có 11 trường thành lập từ năm 1998; một số trường địa điểm học rải rác ở nhiều nơi, không thuận tiện triển khai các hoạt động đào tạo.
Có thể liệt kê một số trường: ĐH FPT (Hà Nội) được thành lập từ năm 2006, đến nay việc xây dựng trường tại Khu Công nghệ cao Hòa Lạc vẫn trong giai đoạn thi công; ĐH Công nghệ thông tin Gia Định thành lập năm 2007, đến nay vẫn phải thuê cơ sở đào tạo của đơn vị khác; ĐH Phan Châu Trinh (Quảng Nam) cũng đang trong tình trạng mượn đất để dạy học... Chưa kể việc nhiều trường do số lượng giảng viên cơ hữu không bảo đảm theo quy định nên tương lai gần nhiều khả năng buộc phải đóng cửa.
Với những trường ĐH yếu kém, Bộ trưởng GD&ĐT luôn nhấn mạnh phương án sáp nhập hoặc giải thể. Tuy nhiên, đây là bài toán không hề đơn giản. Điển hình là Trường CĐ Tài chính Hải quan TP Hồ Chí Minh, năm 2018 sáp nhập ĐH Tài chính Marketing TP Hồ Chí Minh (cả hai cùng thuộc Bộ Tài chính). Đại diện nhà trường cho biết, khi sáp nhập có hàng loạt vấn đề phải giải quyết như nhân sự, lộ trình chuẩn hóa, lương bổng, cơ sở vật chất… Khó nhất là chưa có văn bản nào hướng dẫn.
Phó Hiệu trưởng một trường ĐH tại TP Hồ Chí Minh cho rằng, chủ trương sáp nhập và giải thể trường yếu kém là hoàn toàn đúng. Song hiện nay, việc sáp nhập là dễ hơn vì một trường yếu kém liên kết với một trường khác tốt hơn sẽ bổ sung và hoàn thiện các điều kiện cho nhau, mà quan trọng nhất là nguồn lực con người, cơ sở vật chất và tài chính.
Còn việc giải thể thì chắc rất khó, vì Luật Giáo dục năm 2009 chỉ nói chung chung và cho đến nay chưa có quy định cụ thể nào để thực hiện. Ngay cả những trường không đạt chuẩn kiểm định chất lượng trong nước, hiện nay Bộ GD&ĐT cũng chưa thể xử lý được.
